https://www.iae.am/en/department-of-the-medieval-archaeology-of-armenia Հայաստանում գիտական միջնադարագիտության հիմքը դրվել է անվանի հայագետ Նիկողայոս Մառի ղեկավարությամբ միջնադարյան հռչակավոր մայրաքաղաք Անիի պեղումներով, որոնք հիմնականում իրականացվել են 1892-1893 թթ. և 1904-1917 թթ.: Դրանով հիմք է դրվել նորագույն մեթոդներին համապատասխան ուսումնասիրություններին` աղբյուրագիտական հարուստ հենքի վրա հիմնված լայնածավալ պեղումներ, նյութական հուշարձանների և գրավոր աղբյուրների համեմատական վերլուծություն, պեղված հուշարձանների մասնակի վերականգնում և պահպանություն, պեղված նյութերի ֆոտոֆիկսացիա, գծանկարում և հուշարձանների չափագրություն, վիմագրերի պատճենահանում, տեղում պեղված հուշարձանների թանգարանի ստեղծում, նյութերի հրատարակություն և դրանց վերաբերյալ դասախոսությունների ու սեմինարների անցկացում, գիտական կադրերի պատրաստում և այլն: Այս քայլերն ուղղենիշ հանդիսացան հետագայում գիտական միջնադարագիտության համար, երբ 1959 թ. հիմնադրվեց Պատմության ինստիտուտից անջատված ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտը: 1960 թ. ինստիտուտում անվանի հայագետ, պ.գ.դ., պրոֆեսոր Կարո Ղաֆադարյանի ղեկավարությամբ հիմնադրվում է Հին և միջնադարյան հնագիտության բաժինը: 1993 թ. Հին Հայաստանի հնագիտության բաժինն առանձնանում է` դառնալով առանձին միավոր Գևորգ Տիրացյանի գլխավորությամբ: Կ. Ղաֆադարյանը բաժինը ղեկավարել է մինչև իր մահը` 1976 թ.: 1978 - 2005 թթ. բաժինը ղեկավարել է պ.գ.թ. Գրիգոր Կարախանյանը, 2005 թվականից պ.գ.թ. Հուսիկ Մելքոնյանը: Միջին դարերի հնագիտության բաժինն իր գոյության ընթացքում պեղումների լայնածավալ աշխատանքներ է իրականացրել Հայաստանի բազմաթիվ հնավայրերում: Մեծ ակտիվությամբ շակունակվել են միջնադարյան Հայաստանի հռչակավոր մայրաքաղաք Դվինի պեղումները (ղեկ.՝ Ս. Տեր-Ավետիսյան, ապա Կ. Ղաֆադարյան, ապա Ա. Քալանթարյան, այժմ Հ. Մելքոնյան): 1936 թ. սկսվել են միջնադարյան Հայաստանի հզորագույն ամրոցներից մեկի՝ Ամբերդի պեղումները, անվանի արևելագետ Հովսեփ Օրբելու, իսկ 1963 թվականից Սերյոժա Հարությունյանի ղեկավարությամբ: Ամբերդի պեղումներին զուգահեռ Ս. Հարությունյանը պեղել է նաև Մարմաշենում, Տիրաշենում ու Վահրամաբերդում:  Հնագիտական հուշարձանների պեղումները հատկապես մեծ թափ են առնում XX դ. 70-ական թթ., երբ մեկը մյուսի հետևից սկսվում են պեղվել Մոզի բնակատեղին, Խամշի վանքը, Էջմիածնի բազիլիկ եկեղեցին, Կարբիի հուշարձանները, Վարդենուտի դղյակը (Գ. Կարախանյան), Սպիտակի քարայրային բնակավայրը, Գոգարանը, Կոթին, Պտղնիի մերձակա հնավայրը (Ա. Քալանթարյան), Ցաղաց քար վանքը, Եղեգիսի Զորաց տաճարը (Հ. Մելքոնյան), Երնջատափի բնակատեղին, Աքորիի եկեղեցին, Աղիտուի կոթողը, Հանդաբերդը, Տիգրանակերտը (Հ․ Պետրոսյան), Ուշիի վանքը, Օշականը (Ֆ. Բաբայան), Փարպիի Թարգմանչացը, Էջմիածինը (Ն. Հակոբյան): Միջին դարերի հնագիտության բաժինն իրականացրել է մի շարք միջազգային ծրագրեր և համատեղ գիտահետազոտական աշխատանքներ, որոնց մեջ հատկանշական է տարբեր տարիներին Դվին մայրաքաղաքի ուսումնասիրություններին մեծ թվով արտասահ­մանցի գիտնականների մասնակցությունը: 2001-2003 թթ. ՀԱԻ և Երուսաղեմի հա­մալսարանի հայագիտության ամբիոնի միջև կնքված համագործակցության պայմանագրերի շրջանակներում պեղումներ իրականացվեցին Վայոց ձորի Եղեգիս հնավայրի հրեական հուշարձանում: 2005-2007 թթ. ՀԱԻ և Շվեցարիայի գիտական ազգային հիմնադրամի համագործակցության շրջանակներում բաժինը ծրագիր իրականացրեց Ցյուրիխի երկրագիտական թանգարանի հետ` նվիրված միջնադարյան հայկական խեցեղենին և ապակուն, որի արդյունքներն ամփոփվեցին մեկ գրքով (տես` ցանկը): Բաժնի կողմից իրականացված պեղումների արդյունքում վերականգնվել են մի շարք միջնադարյան հուշարձաններ (Վարդենիկի Սբ. Աստվածածին, Զագավանքի կենտրոնագմ­բեթ եկեղեցի, Ծովասարի եկեղեցի) և այլն: Մեր օրերում հաջողությամբ շարունակվում են Դվին մայրաքաղաքի ուսումնասի­րու­թյունները, պեղումներ են կատարվում Դաշտադեմի ամրոցում, Տաթևի վանքում, Հովհաննավանքում և այլ հուշարձաններում: en https://www.iae.am/en/node/954 <div class="field field-name-field-top-image field-type-image field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/list-image/03.%20%D5%88%D6%82%D5%B7%D5%AB%D5%AB%20%D5%A5%D5%AF%D5%A5%D5%B2%D5%A5%D6%81%D5%AB%D5%B6%20%D5%B0%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%BE-%D5%A1%D6%80%D6%87%D5%A5%D5%AC%D6%84%D5%AB%D6%81_a.jpg?itok=UQs5lq2v" width="750" height="498" alt="" /></div></div></div><div class="field field-name-body field-type-text-with-summary field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><p> </p> <p>Ս. Սար­գիս վանական համալիրը գտնվում է Արագածոտնի մարզի Ուշի գյուղում և տեղադրված է մ.թ.ա. II-I հազ. թվագրվող ամրոց-բնակավայրի հարա­վային լան­ջին։</p> <p>Վանքի շինությունները կառուցվել են V-XVIII դդ. տարբեր ժամանակա­հատ­ված­նե­րում, բայց բոլորն էլ կործանվել են 1827 թ. երկրաշարժի հետևանքով։ XIX դ.  30-ական թվա­­­կաններից Ուշի այցելած ճանապարհորդների ու ուսումնասիրողների երազանքն է եղել վանական համալիրը պեղված և ուսումնասիրված տեսնելը (Հով­հաննես եպիս­կոպոս Շահխաթունյանց, Ղևոնդ Ալիշան, Խաչիկ վարդապետ Դադ­յան և ուրիշներ)։</p> <p>Տարիների այդ երազանքը իրականացվել է միայն 1999 թ., մերօրյա մեծ բարե­ր­ար, Երևանի Պետական համալսարանի Աստվածաբանության ֆակուլտետի դեկան, գե­րա­շնորհ Շահե արքեպիսկոպոս Աճեմյանի հոգածությամբ։</p> <p>Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի արշավախումբը (պեղումների ղե­­կա­վար Ֆրինա Բաբայան, գիտական խորհրդատու Արամ Քալանթարյան, ճարտա­րա­պետներ՝ Գրիգոր և Կորյուն Ղաֆադարյաններ), երեք տարվա ընթացքում պեղել և բա­ցել է 3-5 մ հաստությամբ հողի շերտի տակ թաղված բոլոր կառույցների փլատակ­ները. Ս. Սարգիս եկեղեցի-վկայարանը, Ս. Աստվածածին եկեղեցին, գավիթը, զանգա­կա­տունը, արտաքին սրահը, վանախցերը, հասարակական, բնակելի և տնտեսական շի­նությունները, պարիսպը՝ հինգ աշ­տարակներով, պարսպի արտաքին տարածքը, վան­քի գլխա­վոր մուտքը, երկրորդ մուտքը և այլ մանրամասներ։</p> <p>Առանձնանում է երկրաշարժից հետո մասնակի պահպան­ված Ս. Սարգիս եկե­ղե­ցի-վկայարանը։ Վերջինս միանավ, երկ­թեք տանիքով ուղղանկյուն շինություն է։ Կա­ռուց­վել է հին բնակավայրի տարածքի շինություններից վերցված բազալ­տե քա­րեր­ով։ Հետագայում՝ ХШ-ХХ դդ. վկայարանը մի քանի անգամ վերանորոգվել է սրբա­տաշ բազ­մագույն տուֆ քարերով, որոնք դրվել են 1.80 մ բարձրությամբ պահպանված նախ­­նա­կան շինության բազալտե շարվածքի վրա։ Եկեղեցին, ըստ ավանդության, կապվում է քրիս­տո­­նեական հավատքի համար նահատակված և սրբադասված Կա­պա­­­­դով­կի­ա­յի իշ­խան հունական զորքերի հրամանատար Սար­գիս զորավարի հետ (IVդ.)։</p> <p>Ուշիի հետ կապված իրողությունը տեղում փաստագրված է V դ. Ս. Սարգիս ե­կե­­­ղեցի-մատուռի առկայությամբ, որը պետք է ամենահնագույնը համարել բոլոր 220 նույ­­նա­­ն­ման սրբավայրերի շարքում, որոնք կանգնեցվել են Հայաստանի տարբեր վայ­ր­ե­ր­ում։</p> <p>Վանական համալիրը V դարից սկսած համալրվել է հոգևոր շինություններով։</p> <p>XII դ. վերջում և XIII դ. սկզբներին Հայոց աշխարհի մեծ մասը Զաքարյանների կող­­­մից ազատագրվել է օտար նվաճողների լծից։ Երկրի կառավարումը հանձնվել է իշ­­­­խանական տնե­րի ներկայացուցիչներին՝ իրենց մատուցած ծառայություննե­րի դի­մաց։ Արագածոտնի և Նիգի մեծ մասի (Ամբերդի գավառ) կողմնակալ են (կողմնակալությունը ռազմական ու վարչական պաշտոն էր) դարձել Վա­չուտ­­յանները։ Գրավոր աղ­բ­յուրները վկայում են, որ նրանք ոչ միայն օգտվել են ժառանգական տիրության իրա­­վունքից, տնօրինել և կատարել են նվիրատվություններ ու գնումներ, այլև մաս­նակ­­ցել են Հյուսիս-արևելյան Հայաստանում տեղի ունեցող բուռն շինարարական աշ­խա­­տանքներին։</p> <p>Վաչե Ա-ի, նրա կնոջ՝ Մամախաթունի և մյուս հաջորդների եռանդուն գործունե­ու­թյան շնորհիվ զարթոնք ապրեցին Արա­գածոտնի վանական կենտրոնները՝ Հով­հան­­­նավանքը, Սաղմոսավանքը, Աստվածընկալի, Ուշիի, Եղրպատրուշի, Տեղերի, Կար­­­­բիի վանքերը։ Իշխանական տան նստոցը Ամբերդ դղյակն է եղել, հետո Վար­դե­նիս (ներկայիս Վարդենուտ) գյուղը, որտեղ Քուրդ Ա իշխանը երկիցս ընդունել է Կիլիկյան Հայաստանի թագավոր Հեթում Ա-ին (1226-1270 թթ.)։</p> <p>Ս. Սարգիս վկայարանի կողքին փլատակների միջից բաց­վել է XII-XIII դդ. վերջի Կաթողիկե Ս. Աստ­­վածածին եկեղեցին։ Այն ուղղանկյուն հատակագծով կառույց է, պատ­կանում է բազմանիստ գմբեթա­վոր սրահի տիպին։ Արևելյան ավագ խորանը եր­կու կողմերում ունի ավան­դատ­ներ։ Լայնանիստ գմբեթը դրվել է խորանի եզրերին և հա­րա­վային ու հյուսիսային պա­տերին կից որմնամույթի վրա։ Ավագ խորանը զար­դար­ված է եղել որմնանկար­ներ­­ով։ Քան­դակազարդ է բեմառէջքը, որի վրա կար­դաց­վում է վարդա­պետ կամ րա­բու­նա­պետ Պետրոս անունը։ Վերջինս հիշա­տակվում է 1310 թ. Հովհաննավանքում ընդ­օրի­նակված մի ավետարանում։ Քանդակազարդ են նաև եկեղեցու արևմտյան և հա­րա­վային շքամուտքերը: Եկեղեցուն հարավից կից է գավիթը։ Արևմտյան մուտքի բարավորի վրա արված արձանագրությունը հավաստում է շինության կառուցման 1264 թվականը:</p> <p>Իրենցից մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում նաև վանքի մյուս շինություն­ները։ Վեր­ջիններս կապվում են Ոսկան Երևանցու անվան հետ, ով վանքի վանահայրն է եղել 1654֊-1662 թթ.։ Նա ոչ միայն հայ տպագրության երախտարժան դեմքերից է, Աստ­վա­­ծա­շնչի անդրանիկ հրատարակիչը, այլև Ուշիի Ս. Սարգիս վանքին կյանքի կոչողը։</p> <p>Պեղումների շնորհիվ վանքի տարածքից և շինությունների միջից հայտնաբերվել են XIII-XVIII դդ. թվագրվող առտնին գործածության առարկաներ, խեցեղեն անոթներ, ա­պակյա առարկաներ, երկաթե գործիքներ, դրամներ և այլն։ Օգտա­գործվող խեցա­նոթ­ներից մի քանիսի վրա նույնպես դրոշմված է Սբ. Սարգիս անունը։</p> <p> Պեղումները հնարավորություն տվեցին լուսաբանելու Մեսրոպ Մաշտոցի կող­մից կառուցված Ս. Սարգիս սրբա­վայ­րի և սրբի ոսկորների հետ կապված մանրա­մաս­ները։ Եկեղեցի-վկայարանի ներսում՝ բեմի հատակին, հողի ոչ խո­րը փորվածքի մեջ հայտնաբերվել են վաղ միջնադարյան մարդու ոս­կոր­ներ։ Թերևս դրանք սրբազան նշխարներ են, որ կապվում են Ս. Սարգսի անվան հետ։</p> <p>Ուշիի Ս. Սարգիս վանքը ճարտարապետական ներդաշնակ համակառույց է, իր մեջ ամփոփում է V-XVIII դդ. բնորոշ հայկական շինարարական ավեստի շատ նորու­թյուն­­­ներ (հարդարանքի բազմաձևություն, բազմերանգ շինանյութի օգտագործում, որմ­­­­­նամույթեր, թաղածածկ տանիքներ և այլն):</p> <p>Վաչուտյանների իշխանական տան ներկայացուցիչների կողմից մեզ հայտնի համալիրների կողքին (Հովհաննավանք, Սաղմոսավանք, Տեղերի վանք և այլն) այսօր դրվում է նաև Ուշիի վանքը։ 2004 թ. վերականգնվել է Ս. Սարգիս եկեղեցի-վկայարանը։</p> <p> </p> <p> </p> <p>            <u>Գրականություն</u></p> <ul style="list-style-type:circle"> <li>Բաբայան Ֆ., Ուշիի Ս.Սարգիս վանքը, Սուրբ Սարգիս, նստաշրջա­նի նյութեր, Երևան, 2002:</li> <li>Գաս­պարյան Ռ.Ռ., Ուշիի Ս. Սարգիս վանքի վի­մագրական ար­ձանագրությունները, Լրաբեր, 1993, № 1, էջ 130-136:</li> <li>Պետրոսյանց Տ.Մ., Վաչուտյան իշխանական տան տոհմածառը, Բանբեր Երևանի համալ­սա­րա­նի 1, 1981:</li> </ul> <p> </p> <p class="rteright"> </p> <p class="rteright"><a href="http://iae.am/hy/users/ֆրինա-բաբայան">Ֆրինա Բաբայան</a></p> </div></div></div><div class="field field-name-field-research-department field-type-taxonomy-term-reference field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><a href="/en/archaeology">Archaeology</a></div><div class="field-item odd"><a href="/en/department-of-the-medieval-archaeology-of-armenia">Department of the Medieval Archaeology of Armenia</a></div></div></div><div class="field field-name-field-bottom-images field-type-image field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><div class="galleria-content clearfix" id="galleria-1"> <a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/01.%20%D5%88%D6%82%D5%B7%D5%AB%D5%AB%20%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%20%D5%B0%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%AC%D5%AB%D6%80%D5%A8%20XX%20%D5%A4.%20%D5%BD%D5%AF%D5%A6%D5%A2%D5%AB%D5%B6_a.jpg?itok=5QhXL_kQ" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/01.%20%D5%88%D6%82%D5%B7%D5%AB%D5%AB%20%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%20%D5%B0%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%AC%D5%AB%D6%80%D5%A8%20XX%20%D5%A4.%20%D5%BD%D5%AF%D5%A6%D5%A2%D5%AB%D5%B6_a.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/01.%20%D5%88%D6%82%D5%B7%D5%AB%D5%AB%20%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%20%D5%B0%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%AC%D5%AB%D6%80%D5%A8%20XX%20%D5%A4.%20%D5%BD%D5%AF%D5%A6%D5%A2%D5%AB%D5%B6_a.jpg?itok=wPhPbBiX" width="50" height="34" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/02.%20%D5%88%D6%82%D5%B7%D5%AB%D5%AB%20%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%A8%20%D5%A1%D6%80%D6%87%D5%B4%D5%B8%D6%82%D5%BF%D6%84%D5%AB%D6%81_a.jpg?itok=6JBzIe-g" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/02.%20%D5%88%D6%82%D5%B7%D5%AB%D5%AB%20%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%A8%20%D5%A1%D6%80%D6%87%D5%B4%D5%B8%D6%82%D5%BF%D6%84%D5%AB%D6%81_a.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/02.%20%D5%88%D6%82%D5%B7%D5%AB%D5%AB%20%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%A8%20%D5%A1%D6%80%D6%87%D5%B4%D5%B8%D6%82%D5%BF%D6%84%D5%AB%D6%81_a.jpg?itok=NMcycsqp" width="50" height="33" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/03.%20%D5%88%D6%82%D5%B7%D5%AB%D5%AB%20%D5%A5%D5%AF%D5%A5%D5%B2%D5%A5%D6%81%D5%AB%D5%B6%20%D5%B0%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%BE-%D5%A1%D6%80%D6%87%D5%A5%D5%AC%D6%84%D5%AB%D6%81_a.jpg?itok=D7kbZMoZ" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/03.%20%D5%88%D6%82%D5%B7%D5%AB%D5%AB%20%D5%A5%D5%AF%D5%A5%D5%B2%D5%A5%D6%81%D5%AB%D5%B6%20%D5%B0%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%BE-%D5%A1%D6%80%D6%87%D5%A5%D5%AC%D6%84%D5%AB%D6%81_a.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/03.%20%D5%88%D6%82%D5%B7%D5%AB%D5%AB%20%D5%A5%D5%AF%D5%A5%D5%B2%D5%A5%D6%81%D5%AB%D5%B6%20%D5%B0%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%BE-%D5%A1%D6%80%D6%87%D5%A5%D5%AC%D6%84%D5%AB%D6%81_a.jpg?itok=DWzvmgxv" width="50" height="33" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/04.%20%D5%88%D6%82%D5%B7%D5%AB%D5%AB%20%D5%A5%D5%AF%D5%A5%D5%B2%D5%A5%D6%81%D5%AB%D5%B6%20%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%BD%D5%AB%D6%81_a.jpg?itok=xxAm70LQ" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/04.%20%D5%88%D6%82%D5%B7%D5%AB%D5%AB%20%D5%A5%D5%AF%D5%A5%D5%B2%D5%A5%D6%81%D5%AB%D5%B6%20%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%BD%D5%AB%D6%81_a.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/04.%20%D5%88%D6%82%D5%B7%D5%AB%D5%AB%20%D5%A5%D5%AF%D5%A5%D5%B2%D5%A5%D6%81%D5%AB%D5%B6%20%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%BD%D5%AB%D6%81_a.jpg?itok=mp8YWmXs" width="50" height="33" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/05.%20%D5%8E%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%20%D5%B0%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%AC%D5%AB%D6%80%D5%AB%20%D5%BF%D5%B6%D5%BF%D5%A5%D5%BD%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%20%D5%AF%D5%A1%D5%BC%D5%B8%D6%82%D5%B5%D6%81%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8_a.jpg?itok=NBtsBvyz" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/05.%20%D5%8E%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%20%D5%B0%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%AC%D5%AB%D6%80%D5%AB%20%D5%BF%D5%B6%D5%BF%D5%A5%D5%BD%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%20%D5%AF%D5%A1%D5%BC%D5%B8%D6%82%D5%B5%D6%81%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8_a.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/05.%20%D5%8E%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%20%D5%B0%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%AC%D5%AB%D6%80%D5%AB%20%D5%BF%D5%B6%D5%BF%D5%A5%D5%BD%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%20%D5%AF%D5%A1%D5%BC%D5%B8%D6%82%D5%B5%D6%81%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8_a.jpg?itok=ANr6bKj3" width="50" height="33" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/06.%20%D5%84%D5%B8%D6%82%D5%BF%D6%84%D5%AB%20%D5%BE%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%A3%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%B4_a.jpg?itok=bf3CrC78" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/06.%20%D5%84%D5%B8%D6%82%D5%BF%D6%84%D5%AB%20%D5%BE%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%A3%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%B4_a.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/06.%20%D5%84%D5%B8%D6%82%D5%BF%D6%84%D5%AB%20%D5%BE%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%A3%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%B4_a.jpg?itok=1OTnnVtt" width="50" height="35" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/07.%20%D4%B9%D5%B4%D5%A2%D5%B8%D6%82%D5%AF%D5%AB%20%D5%BE%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%A3%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%A8_a.jpg?itok=m7v5IAoU" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/07.%20%D4%B9%D5%B4%D5%A2%D5%B8%D6%82%D5%AF%D5%AB%20%D5%BE%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%A3%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%A8_a.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/07.%20%D4%B9%D5%B4%D5%A2%D5%B8%D6%82%D5%AF%D5%AB%20%D5%BE%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%A3%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%A8_a.jpg?itok=99d22HzF" width="50" height="35" alt="" /></a></div> </div></div></div> Mon, 13 Jan 2020 11:08:35 +0000 Ռոման Հովսեփյան 954 at https://www.iae.am https://www.iae.am/en/node/954#comments https://www.iae.am/en/node/953 <div class="field field-name-field-top-image field-type-image field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/default_images/top_2.jpg?itok=YRAz91VR" width="750" height="563" alt="" /></div></div></div><div class="field field-name-body field-type-text-with-summary field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><p> </p> <p>2012 թ. Արագածոտնի թեմի առաջնորդ Տեր Մկրտիչ եպիս­կո­պոս Պռոշյանի հրավերով պեղումներ են իրականացվել Օշական գյուղի Ս. Մեսրոպ Մաշ­­­­տոց եկեղեցու զանգակատան հիմքի տարածքում, որը նաև խորանի հատակն է և զան­­գակատան հիմքը:</p> <p>Սրբի տապանաքարի արևելյան պատի վերանորոգման  ժամանակ շարժվող սա­լաքարը տեղում ագուցելու ժամանակ պարզվել է, որ զանգակատան հիմքը լցված է տուֆ քարի թափոնով և երկու զանգվածեղ բազալտե քարերով, սվաղի կտորներով: Ան­­հրաժեշտ եղավ զանգակատան կիսակլոր մակերեսը շերտագրական հորիզոն­նե­րով մաքրել, հեռացնել շինարարական թափոնը: Աղբակույտը հեռացնելուց հետո բացվեցին սև տուֆե շարված­քով գետնախարիսխներ (թվով երեքը): Բոլոր աստիճանների հյու­սի­­սային և հարավային կողմերը հիմք են ծառայել զանգակատան հիմքերի համար:</p> <p> Փոքր տարածքում բացված գետնախարիսխների առկայությունը հիմք հանդիսացավ պե­ղումները շարունակել նաև զանգակատան արտաքին կողմում, որն իրականացվել է 2014 թ.: Պեղման աշխատանքնեը պարզեցին, որ 1875-1879 թթ. Գևորգ Դ կաթողիկոսի կող­մից կառուցած թաղածածկ դահլիճատիպ եկեղեցու արևելյան պատը դրվել է V դ. կառուց­ված տաճարի գետնախարիսխների վրա: 7 մ երկարությամբ բացված գետ­նա­խա­րիասխ­ների տակ բացվեց տոփանված հողե հատակ, որտեղից հայտ­նաբերվեցին XII-XIII դդ. և ավելի ուշ շրջանի կավանոթների բեկորներ, մեկ քայքայված և մոխրով լցված թոնիր: Մոխրի մեջ հայտնաբերվել է համաժամանակյա կավե կուռք:</p> <p>Գետնախարիսխների հարևանությամբ բացվել է կոպտատաշ խոշոր քարերով շար­ված ինչ-որ շինության մի հատված, որը թեքվում է շրջագծային պարագծով զան­գա­կատան արևելյան կողմով դեպի հարավ: Պեղումները պարզեցին, որ գետ­նա­խա­րիս­խների հյուսիս-հարավային կողմերը հիմք են հանդիսացել 1884 թ.  կա­ռուց­ված զանգակատան համար: Իսկ շրջագծային պարագծով շարված պա­տը, ըստ Ա. Բալասանյանի 1946 թ. կատարված չափա­գրում­ների, ար­տա­քի­­նից բազմանիստ, ներսից կիսաբոլորակ խորան է:</p> <p>Ճարտարապետ Մ. Դանիելյանն իր կողմից կատարած չափագրությունների հի­­­ման վրա գտնում է, որ Ս. Մեսրոպ Մաշտոցի հիշատակին նվիրված ե­կե­ղե­­­ցին պետք է Երերույքի տաճարի տիպին պատկաներ:</p> <p>Մեսրոպ Մաշտոց տաճար-վկայարանի գետնախարիսխների հայտնաբերումը հնա­­գիտական կարևոր հայտնագործություն է, քանի որ տաճարի մասին V դ. Կորյուն պատ­միչի կողմից մեզ հասած «լայնանիստ, բարձրաբերձ, տաշած քանդակազարդ քարերով» տեղեկություններից առայժմ միայն գետնախարիսխներ են հայտնաբերվել: Ուստի տաճարի ծավալատարածական և հատակագծային մանրամասները գտնելու և հստակ եզրակացության հանգելու համար անհրաժեշտ է պեղումները ընդլայնել հիմքից դուրս՝ հյուսիս-հարավ հատվածներում:</p> <p class="rteright"> </p> <p class="rteright">պ.գ.թ. <a href="http://iae.am/hy/users/ֆրինա-բաբայան">Ֆրինա Բաբայան</a></p> </div></div></div><div class="field field-name-field-research-department field-type-taxonomy-term-reference field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><a href="/en/archaeology">Archaeology</a></div><div class="field-item odd"><a href="/en/department-of-the-medieval-archaeology-of-armenia">Department of the Medieval Archaeology of Armenia</a></div></div></div> Mon, 13 Jan 2020 10:44:50 +0000 Ռոման Հովսեփյան 953 at https://www.iae.am https://www.iae.am/en/node/953#comments https://www.iae.am/en/node/913 <div class="field field-name-field-top-image field-type-image field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/list-image/01.%20%D5%80%D5%A1%D5%BC%D5%AB%D5%B3%D5%A1%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%A8%20%D5%B0%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%BD%D5%AB%D5%BD%D5%AB%D6%81%201.jpg?itok=JeXuwfkW" width="750" height="529" alt="01. Հառիճավանքը հյուսիսից" title="01. Հառիճավանքը հյուսիսից" /></div></div></div><div class="field field-name-body field-type-text-with-summary field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><p> </p> <p>Շիրակի մարզի Հառիճ գյուղի հա­րա­վա­յին կողմում գտնվող Ք.ա. III-I հազարամյակներով թվագրվող բազմաշերտ ամրոցի և յուր դամբարանադաշտի օրգանական շարունակությունն են կազմում նույն հր­վան­դանի տարածքում տեղադրված վաղ միջնադարյան ամրոցը, լանջին բացված միջ­նա­դար­յան շինությունները, գյուղի հարավային հատվածում վեր խոյացող Հառի­ճա­վան­քը VII-XIII դարի կառույցներով (կենտրոնագմբեթ Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ Եկե­ղե­ցի, երկ­հարկ խորան-մատուռ, արևմտյան պատին կից XIX դ. երկհարկ սրահ-զան­գա­կա­տուն, XIII դ. Վահրամ իշխանի կառուցած գմբեթավոր դահլիճի ձև ունեցող գավիթ, վան­քի հարավարևմտյան կողմում` ձորակի եզրին, կառուցված մատուռ): Համալիրը զարդարում է Իվանե և Զաքարե Իշխան­ների կողմից 1201 թ. կառուցած Ս. Աստվածածին եկեղեցին, որի արևելյան ճակատի նրանց պատ­կերով բարձրաքանդակը պետք է համարել եղբայրների 25-ամյա ռազմա­կան հաղ­թանակների խորհրդանիշը:</p> <p>Նույն վանքի տարածքը 1980-1990-ական թվա­կան­ներին հուշարձանների պահպանության և օգտագործման Գլխավոր վարչու­թյու­նը վերա­կանգ­ման աշխատանքներ է իրականացրել: Աշխատանքներին զուգահեռ տա­րած­քի տար­բեր հատվածներում ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինս­տի­տու­տի կող­մից պեղումներ են իրականացվել մոտ 800 քառ. մետր տարածքում (արշավախմբի ղեկավար՝ պ.գ.թ. Ֆ. Բաբայան): Պեղում­ների շնոր­հիվ բացվել են բնակելի, տնտեսական, արտադրական նշանակություն ունե­ցող կառույց­ներ: Շինությունների հատակները բնական տուֆն է, ծածկերը հա­զա­րա­շեն են, պատերը` քարակերտ, փայտե սյուները դրվել են քարե խարիսխների վրա, թոնիրները որոշ հատ­­վածներում կավակերտ են: Արտադրական նշանակության խեցեղենի թրծման հնոցները փորված են ժայռի մեջ, իսկ շինարարական կիր ստանալու երկու կառույցները շարված են գետաքարերով:</p> <p>Վանքի արև­մտ­յան կողմում բացվել է չորս կամարային մույթերով ճգնա­վոր­ների համար կառուցված ժայռափոր շինություն, որի տանիքը ծածկված էր կոպ­տա­տ­աշ քարերով և երկրորդական օգտագործման մարդակերպ, կենդանակերպ, ֆա­լո­­սա­ձև կուռքերով: Ժայռափոր կացարանում առկա էր ժայռի մեջ փորված քարե մահճակալ, քարե աստիճաններ և այլ ման­րա­մաս­ներ: Առանձնանում է ժայռի մեջ փորված կլոր կառույցը` տուֆե հա­տա­­կով, մշակ­ված գետաքարերի շարվածքով: Կենտրոնում փոսիկ է ար­ված, երևում է սողնակի տեղը: Սույն շինությանը կից բացվել է 35 մ երկ. և 2 մ լայնքով քարակերտ պատ, որը ձգվում էր հարավից հյուսիս և մտնում XIX դ. կառու­ցած հացատան շինության տակ: Վերջինս Զաքարյան իշխանների կա­ռու­ցած վա­նա­կան համալիրը շրջափակող քարե պարսպի  մի  հատվածն է: Գավիթի բակում ժայռի մեջ փորված բրոնզեդարյան ա­ր­տա­­դրա­կան, տնտե­սական հո­րե­րը, զոհասեղանները և դրանց հետ կապված այլ ման­րա­­մաս­ներն օգ­տագործվել են նաև միջ­նա­դարում, մյուս մասն էլ մնացել է եկե­ղե­ցի­նե­րի հիմ­քերի տակ:</p> <p>Պեղավայրում առանձ­նա­նում են ժամանակագրական հետևյալ փուլերը. մ.թ.ա. XII-I հազ., X-XIII դդ., XVI-XVIII դդ.: Միջնադարյան երկու շերտերից հայտնաբերված խեցեղեն ա­­նոթ­ների եզա­կի օրինակները լրացնում են Սպիտակի, Լոռի Բերդի, Անիի նմանատի հա­վա­քա­ծուն և համադրվում են Վրաստանի, Գանձակի, Ղրիմի նյութերի հետ: Պեղում­նե­րի ար­դյունք­ները հավաստում են, որ հեթանոսական մշակույթի հենքի վրա ստեղծ­վել է նո­րը` քրիստոնեականը, որը չի ձուլվել նախկինին, այլ վերջինիս շարունա­կու­թյունը եղավ` ամփոփելով նախորդ շրջանում ձևավորված երկրի և երկնքի, արևի հա­վեր­ժական ջերմության անընդհատ գոյության գաղափարը: Գաղափարները բախ­վե­ցին, սակայն չանհետացան, այլ պարզապես տեղավորվեցին մի նոր գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյան մեջ, որը կոչվում է քրիստոնեություն: Այդ ամենը հստակ երևում է Հառի­ճա­վան­քի հոգևոր կա­ռույց­ների ճարտարապետական հնարանքների և հնագիտական նյու­թի լու­սա­բան­ման մանրա­մաս­ներում:</p> <p> </p> <p class="rteright">պ.գ.թ. <a href="http://iae.am/hy/users/%D6%86%D6%80%D5%AB%D5%B6%D5%A1-%D5%A2%D5%A1%D5%A2%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%B6">Ֆրինա Բաբայան</a></p> <p> </p> </div></div></div><div class="field field-name-field-research-department field-type-taxonomy-term-reference field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><a href="/en/archaeology">Archaeology</a></div><div class="field-item odd"><a href="/en/department-of-the-medieval-archaeology-of-armenia">Department of the Medieval Archaeology of Armenia</a></div></div></div><div class="field field-name-field-research-type field-type-taxonomy-term-reference field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><a href="/en/%D5%B0%D5%A5%D5%BF%D5%A1%D5%A6%D5%B8%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%A1%D5%B6-%D5%BF%D5%AB%D5%BA/%D5%A4%D5%A1%D5%B7%D5%BF%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6-%D5%B0%D5%A5%D5%BF%D5%A1%D5%A6%D5%B8%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80">Դաշտային հետազոտութուններ</a></div></div></div><div class="field field-name-field-bottom-images field-type-image field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><div class="galleria-content clearfix" id="galleria-2"> <a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/01.%20%D5%80%D5%A1%D5%BC%D5%AB%D5%B3%D5%A1%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%A8%20%D5%B0%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%BD%D5%AB%D5%BD%D5%AB%D6%81%201.jpg?itok=eJSkCgGS" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/01.%20%D5%80%D5%A1%D5%BC%D5%AB%D5%B3%D5%A1%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%A8%20%D5%B0%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%BD%D5%AB%D5%BD%D5%AB%D6%81%201.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/01.%20%D5%80%D5%A1%D5%BC%D5%AB%D5%B3%D5%A1%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%A8%20%D5%B0%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%BD%D5%AB%D5%BD%D5%AB%D6%81%201.jpg?itok=IvCyp1ue" width="50" height="35" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/02.%20%D5%80%D5%A1%D5%BC%D5%AB%D5%B3%D5%A1%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%A8%20%D5%B0%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%BE%D5%AB%D6%81%3B%20%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%AB%D5%B6%20%D5%BA%D5%AC%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%B4%20%D5%B4%D5%AB%D5%BB%D5%B6%D5%A1%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%B5%D5%A1%D5%B6%20%D5%B0%D5%B8%D6%80%201.jpg?itok=K53hTWIE" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/02.%20%D5%80%D5%A1%D5%BC%D5%AB%D5%B3%D5%A1%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%A8%20%D5%B0%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%BE%D5%AB%D6%81%3B%20%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%AB%D5%B6%20%D5%BA%D5%AC%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%B4%20%D5%B4%D5%AB%D5%BB%D5%B6%D5%A1%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%B5%D5%A1%D5%B6%20%D5%B0%D5%B8%D6%80%201.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/02.%20%D5%80%D5%A1%D5%BC%D5%AB%D5%B3%D5%A1%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%A8%20%D5%B0%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%BE%D5%AB%D6%81%3B%20%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%AB%D5%B6%20%D5%BA%D5%AC%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%B4%20%D5%B4%D5%AB%D5%BB%D5%B6%D5%A1%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%B5%D5%A1%D5%B6%20%D5%B0%D5%B8%D6%80%201.jpg?itok=mXQFXak2" width="39" height="40" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/03.%20%D4%BD%D5%A5%D6%81%D5%A5%D5%B2%D5%A5%D5%B6%20%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%A5%D6%80%20%D5%80%D5%A1%D5%BC%D5%AB%D5%B3%D5%A1%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB%D6%81%201.jpg?itok=z7LJA3Eu" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/03.%20%D4%BD%D5%A5%D6%81%D5%A5%D5%B2%D5%A5%D5%B6%20%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%A5%D6%80%20%D5%80%D5%A1%D5%BC%D5%AB%D5%B3%D5%A1%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB%D6%81%201.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/03.%20%D4%BD%D5%A5%D6%81%D5%A5%D5%B2%D5%A5%D5%B6%20%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%A5%D6%80%20%D5%80%D5%A1%D5%BC%D5%AB%D5%B3%D5%A1%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB%D6%81%201.jpg?itok=mI0vkgnZ" width="28" height="40" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/04.%20%D4%B1%D6%80%D5%B1%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D6%80%20%D5%A1%D6%80%D5%BF%D5%A5%D6%86%D5%A1%D5%AF%D5%BF%D5%B6%D5%A5%D6%80%20%D5%80%D5%A1%D5%BC%D5%AB%D5%B3%D5%A1%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB%D6%81%201.jpg?itok=YsBMW0wo" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/04.%20%D4%B1%D6%80%D5%B1%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D6%80%20%D5%A1%D6%80%D5%BF%D5%A5%D6%86%D5%A1%D5%AF%D5%BF%D5%B6%D5%A5%D6%80%20%D5%80%D5%A1%D5%BC%D5%AB%D5%B3%D5%A1%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB%D6%81%201.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/04.%20%D4%B1%D6%80%D5%B1%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D6%80%20%D5%A1%D6%80%D5%BF%D5%A5%D6%86%D5%A1%D5%AF%D5%BF%D5%B6%D5%A5%D6%80%20%D5%80%D5%A1%D5%BC%D5%AB%D5%B3%D5%A1%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB%D6%81%201.jpg?itok=T4JYLyGz" width="28" height="40" alt="" /></a></div> </div></div></div> Wed, 22 May 2019 13:11:45 +0000 Ռոման Հովսեփյան 913 at https://www.iae.am https://www.iae.am/en/node/913#comments https://www.iae.am/en/node/912 <div class="field field-name-field-top-image field-type-image field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/list-image/07.%20%D5%AD%D5%B8%D5%B5%D5%A1%D5%AF%20%28VII%20%D5%A4.%29%20%D5%AF%D5%A1%D5%A9%D5%B8%D5%B2%D5%AB%D5%AF%D5%B8%D5%BD%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%20%D5%BA%D5%A1%D5%AC%D5%A1%D5%BF%D5%AB%D6%81.JPG?itok=phftoiMO" width="750" height="563" alt="" /></div></div></div><div class="field field-name-body field-type-text-with-summary field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><p> </p> <p>Միջնադարյան Հայաստանի մայրաքաղաք Դվինի ավերակները գտնվում են Արարատի մարզի Արտաշատ քաղաքի հարևանու­թյամբ: Քաղաքն ընդգրկել է մոտ 400 հա տարածք: Ամենածաղկուն շրջանում բնակ­չությունը կազմել է 100.000-150.000:</p> <p>Հնավայրի կենտրոնական հատվածում բարձրանում է մի բլուր՝ Դուին, Դվին, Դաբիլ (արաբերեն) անվանումով, որի գագաթին հիմնարկվել է քաղաքի միջնաբերդը, հզոր պարիսպներով, 40-ից ավելի կիսաբոլոր աշտարակներով: Միջնաբերդը բոլոր կողմերից գոտևորել են քաղաքային ընդարձակ թաղամա­սերը: Քաղաքային թաղա­մասերը ևս պարսպված են եղել հզոր պարիսպներով, որոնց մասին տեղեկացնում է արաբ պատմիչ և աշխարհագիր Մուկադասին:</p> <p>Դվինն իբրև բնակավայր հայտնի է տակավին Ք.ա. III հազ.: Ք.ա. VIII դ. բնակավայրը ենթարկվում է հարձակման՝ Արարատյան դաշտ ներխուժած ուրարտացիների կողմից: Հուշարձանի ստորին շերտերում ամենուրեք նկատելի են հրդեհի և ավերածությունների հետքերը: Հելլենիստական և անտիկ դարաշրջանում Դվինն Արտաշատ մայրաքաղաքի  արվարձաններից էր, նրա տնտեսական մատա­կա­րարներից մեկը:</p> <p>Հռոմեական զորավար Կուրբուլունի արևել­յան արշավանքների ժամանակ (58-59 թթ.), Արտաշատի հետ միաժամանակ գրավվեց, հրդեհվեց նաև Դվինը` ա­մա­յանալով մինչև IV դ. 30-ական թվականները, երբ հայոց Խոսրով Կոտակ Արշակունի թագավորն այն հռչակեց արքունական նստոց՝ Ոստան Հայոց: 481 թ. տանուտեր Սա­հակ Բագրատունին Դվինը հայտարարեց մարզպանական Հայաստանի մայրաքա­ղաք: Այդ կարգավիճակը փոփոխաբար քաղաքը պահպանեց մինչև 930 թ., երբ հայոց Աբաս Բագրատունի թագավորը մայրաքաղաքը Դվինից տեղափոխեց Շիրակ՝ Կարս:</p> <p>470-ական թվականներից սկսած քաղաքը համարվում էր և հայոց հոգևոր կենտ­րոնը՝ (կաթողիկոսությունը Վաղարշապատից Դվին տե­ղափոխ­վեց Գյուտ կաթողի­կոսի օրոք) ուր շուրջ 400 տարի նստել են Հայոց հայրա­պետները:</p> <p>Աստիճանաբար Դվինը վերածվեց հասարակական-տնտեսական, առևտրական, մշակութային խոշոր կենտրոնի` իր ուրույն տեղն ապահովելով Մեր­ձավոր արևելյան քաղաքների շարքում: Այն իրավամբ եղել է դասական քաղաք իր բոլոր ատրիբուտներով, ժամանակի խոշոր քաղաքին բնորոշ ներքին կուռ կառուց­վածքով գործող հասարակական որոշակի ինստիտուտներով ու օրենքներով, տնտե­սական-վարչական բաժանումներով, կառուցողական սկզբունքներով, առևտրական ամենալայն կապերով, դրամական շրջանառությամբ, շուկայական ընդգրկուն հարա­բերություններով, կրթական-մանկավարժական հաստատություններով, ուր սովորել են ժամանակի շատ փայլուն մտածողներ՝ Հովհան Մայրագոմեցի, Վրթանես Քերթող, Ստեփանոս Սյունեցի, երաժիշտ Գրիգոր Գռզիկ և ուրիշներ:</p> <p>Կառուցվում են մի շարք մոնումենտալ շինություններ, ինչպիսիք են միջնաբերդի Սյունազարդ դահլիճը, Ս. Գրիգոր եռանավ խոշորածավալ տաճարը և այլ շինություն­ներ: Քաղաքի պաշտպանական և առևտրական ընդլայնման խնդիրներով շահագր­գռված էին և սասանյան արքաները, քանզի Դվինը Սասանյան Իրանի ենթակայու­թյան տակ գտնվող մաքսային խոշոր կենտրոններից էր:</p> <p>Դվինի առևտրական ընդգրկուն կապերի վկայությունն են պեղումների միջո­ցին գտնված բուզանդական և սասանյան դրամական միավորները, կավե կնքա­դրոշմները, որոնք մասամբ օգտագործվում էին առևտրական հակերը կնքելու համար:</p> <p>VII դ. արաբները գրավեցին Դվինը` պատճառելով մարդկային և նյութական խոշոր կորուստներ: Արաբական արշավանքներն ավարտվեցին «Արմենիա» ոստիկանության ստեղծմամբ: Լինելով «Արմենիայի» կենտրոն` Դվինն ապրեց տնտե­սական նոր վերելք: Ըստ Ղևոնդ երեցի Աբ­դուլ-Ազիզը «Վերստին շինեց Դվին քաղաքը մեծությամբ առավել հզոր և ընդարձակա­նիստ, քան եղել էր նախկինում, ամրացրեց դռներով և դռնափակերով, պարսպի շուրջը ջրով լցված խրամատ անցկացրեց քաղաքի ապա­հովության համար»: Արաբները Դվինում սկսեցին հատել պղնձե ու արծաթե դրամներ «Դաբիլ» մակագրությամբ:</p> <p>Ճակատա­գրական եղավ 1225 թ.: Խորեզմի շահ Մուհամեդի որդի Ջալ-Ալ Էդդինը, խուսափելով մոնղոլների հետապնդումներից, ներխուժում է Իրան, անցնում Հարա­վային Կովկաս, գրավում մի շարք քաղաքներ, այդ թվում Դվինը` հրի ու սրի մատնե­լով դրանք, գերեվարելով բնակչության մի մասին: Տասնամյակներ անց կիսավեր քա­ղաքը ենթարկվում է մոնղոլների հարձակ­մանը: Քաղաքն աստիճանաբար ամայա­նում է, լքվում բնակիչներից:</p> <p>Քաղաքի ավերակները դարերի ընթացքում ծածկվում են հողի հաստ շերտով` վերածվելով հողաբլուրների: Այն լավագույնս նկարագրել է անգլիացի հնագետ Ռո­­­­­­­բերտ Կեր-Պորտերը` 1817 թ. այցելելով Դվինի ավերակներ. «Ես գտնվում էի մի քաղա­քում, որից ոչինչ չէր մնացել, այլևս չկային ոչ կոթող, ոչ գմբեթ և ոչ էլ բնակարանի պատ, ամեն ինչ խորտակված էր: Անիում ես ինձ գտա շրջապատված հսկայական մեծության գերագույն հուշարձաններով: Արտաշատում (Դվինում), ես կանգնեցի նրա գերեզմանի վրա»: 1816 թ. Դվինում է լինում Մեսրոպ Թաղիադյանը, ով հստակ պատ­­­կերացում ուներ Դվին և Արտաշատ մայրաքաղաքների տեղագրության վե­րաբերյալ. «Ընդ գետն (Գառնու) ի վեր յարուցեալ՝ գտանք զաւերակս, բերդապարիսպ հզոր քաղաքին, զորմէ հաստատ էր Պօղոս վարդապետ, լինիլ մնացորդ նախնոյն Դվինայ՝ Ոստանին Հայոց»: Դվինի հնագիտական ու­սումնասիրության սկիզբը կապվում է Նիկողայոս Մառի անվան հետ, ով 1899 թ. մասնակի պեղումներ է կատարել միջնաբերդում: Կայսերական հնագիտական հանձնաժողովի որոշմամբ դարասկզբին Դվինում պեղումներ է կատարում Խաչիկ Վարդապետ Դադյանը:</p> <p>1936 թ. Հայաստանի կառավարությունը որոշում է ընդունում իրականացնել Դվինի հնագիտական ուսումնասիրությունը: 1937-1939 թթ. արշավա­խումբը գլխա­վորել է Նիկողայոս Մառի աշակերտ, պ.գ.դ. Սմբատ Տեր-Ավետիսյանը:</p> <p>1946-1976 թթ. Դվինի արշավախմբի աշխատանքները ղեկավարում էր պրոֆ. Կարո Ղաֆադարյանը: Նրա աշակերտները հաջողությամբ շարունակեցին իրենց ուսուցչի գործը: Դվինի արշավախումբը դարձավ հնագիտական կադրերի մի դարբ­նոց: Դվինի պեղումներով հայտնաբերված հնագիտական նյութերի ուսումնասիրու­թյանը նվիրված են 20-ից ավելի մենագրություններ, 100-ից ավել հոդվածներ: Դվինը միջնադարյան հայ ճարտարապետության, շինարվեստի ձևավորման կարևո­րագույն օջախներից մեկն էր: Այդ առումով ավելի մեծ նշանակություն են ձեռք բերում նրա պաշտամունքային և աշխարհիկ մոնումենտալ կառույցները, որոնք բավականին լավ են ուսումնասիրված և գիտական լայն շրջանառության մեջ են (Կարո Ղաֆադարյան, Վարազդատ Հարությունյան, Նիկոլայ Տոկարսկի և ուրիշներ):</p> <p> </p> <p>1977-2010 թթ. Դվինի հնագիտական արշավախումբը ղեկավարել է ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ Արամ Քալանթարյանը:</p> <p><strong><em>Դվինի</em></strong> <strong><em>կաթողիկե</em></strong> <strong><em>Ս</em></strong><strong><em>.</em></strong><strong><em>Գրիգոր</em></strong> <strong><em>եկեղեցի</em></strong> – (IV դ. II կես-V դ. Սկզբներ): 610-ական թվականներին հիմնովին վերակառուցվելով` փոխարկվել է խաչաձև հատակագծով կառույցի: 894 թ. երկրաշարժից ավերվել է և այլևս չի վերականգնվել:</p> <p><strong><em>Միանավ</em></strong> <strong><em>բազիլիկ</em></strong> <strong><em>եկեղեցի</em></strong> – (հավանաբար V դ. Վերջեր): Հաս­տահեղյուս պատերով, թաղակապ ծածկով և ծածկը պահող երեք թաղակիր կա­մարներով շինություն է: Գտնվում է Ս. Գրիգոր եկեղեցու հյուսիսային կողմում: Ավեր­ակվել է երկրաշարժերից:</p> <p><strong><em>Արշակունյաց</em></strong> <strong><em>գահանիստ</em></strong> <strong><em>դահլիճ</em></strong> – Տեղադրված է միջնաբերդի բարձրադիր արևելյան հատվածում: Հիմ­նադրվել է Խոսրով Բ Արշակունի թագավորի կողմից IV դ. 30-ական թվականներին: Հետագայում պալատի մի հարկաբաժինը վերածվել է արքունի դիվանի, որի մասին վկայում է Սեբեոս պատմիչը (VII դ.):</p> <p>1970-ական թվականներին Մայր Տաճարից հարավ բացվեց ճարտարա­պետա­կան հետաքրքիր մանրամասներով մի շինու­թյուն: Արդյունքում պարզ դարձավ, որ այն եղել է <em>առաջին</em> <em>հայրապետական</em> <em>աթոռանիստը</em>՝ կառուցված Գյուտ կաթողիկոսի ժամանակ­ներում (461-478 թթ.), ուր նստել են հայոց հայրապետները մինչև 564 թ.: Նորաբաց պալատն իր հատակագծային լուծումներով, ճարտարապետական մանրամասներով կարելի է ասել հայ միջնադարյան աշխարհիկ շինությունների դա­սա­­­կան օրինակնե­րից է: Ավերվել է  572 թ. Վարդան Մամիկոնյանի ապստամբության ժամանակ:</p> <p><em>Կաթողիկոսական</em> <em>երկրորդ</em> <em>պալատը</em> գտնվում է Մայր տաճարից հյուսիս: Կա­ռուցվել է VII դ. II կեսին: Ճարտարապետական հորինվածքով սյու­նազարդ դահլիճ է` կից սենյակներով: Ունեցել է հարուստ գեղարվեստական հարդարանք:</p> <p>Դվինի մոնումենտալ կառույցներից է և քաղաքային թաղամասերից մեկում (ներկայիս Հնաբերդ գյուղի տարածքում) բացված <em>քաղաքային</em> <em>մեծ</em> <em>շուկան</em>` տնտեսական համապատասխան կառույցներով:</p> <p>Վերջին տարիներին միջնաբերդի հարավային թևում ձեռնարկված պեղումների շնորհիվ բացվել է խոշոր չափերի ուշագրավ մի շինություն` հիմնարկված հավանա­բար V-VI դդ.: Շինությունը կառուցված է միջնաբերդը պարսպող պատի տակ: Ենթադրվում է, որ այն եղել է Դվինի գլխավոր <em>մաքսատներից</em> մեկը, քանզի օտարերկրյա վաճառականներն իրավունք չունեին բնակություն հաստատել քաղաքի կենտրոնական հատվածներում:</p> <p>Երկարամյա պեղումները, հարուստ ու բազմաքանակ գտածոներով փաստում են այն իրողությունը, որ Դվինը եղել է ժամանակի խոշոր արհեստագործական կենտրոններից, որի արտադրանքը մեծ պահանջարկ ուներ ներքին և արտաքին շուկայում:</p> <p>Քաղաքի տար­բեր հատվածներում բացվել են խեցեղենի թրծման վառարաններ:</p> <p>Մերձավոր արևելքում Դվինի ապակու ժողովածուն համարվում էր լավագույն­ներից մեկը: Այն իր բազմազանությամբ, գունեղ ու հնարամիտ հորինվածքով հիացմունք է պատճառում յուրաքանչյուր ուսումնասիրողի:</p> <p>Դվինը հնուց ի վեր հայտնի էր նաև որպես մետաղագործական խոշոր կենտրոն: Այն հայոց զորքի զինապահեստն էր, ուր հայոց բանակը մարտից առաջ սպառա­զինվում էր:</p> <p>Հայ ոսկերիչների ձեռքի աշխատանքի փայլուն վկայությունն է Դվինի տա­րածքում գտնված կանացի զարդերի ընտիր տեսականին: Դրանք մեծ համարում ունեին ոչ միայն Բյուզանդական կայսրության սահմաններում, այլև Կիևյան Ռուսիա­յում ու Մերձվոլգյան շրջաննե­րում:</p> <p>«Մղոնաչապ»-ի տվյալներով Դվինն այն կենտրոնական հանգույցն էր, ուր խաչվում էին Արևելք-Արևմուտք առևտրական ուղիները: Պեղումների ժամանակ գտնվել են ապակե սպասքի հիանալի նմուշներ` բերված եգիպտական, սիրիական, միջագետքյան և բյուզանդական կենտրոններից, հախճապակե սպասքի անկրկնելի օրինակներ` պատրաստված Իրանի Ռեյ, Քաշան, Սուլթանաբադ քաղաքներում:</p> <p> </p> <p>Դվինի միջնադարյան և վաղ երկաթեդարյան շերտերին զուգընթաց 1970-ական թվականներին հետազոտության հատուկ առարկա են դարձել նաև անտիկ ժամանակաշրջանի մշակութային հուշարձանները: Սրանց վրա VI-VIII դդ. միջնադարյան հզոր շերտերի պատմա-ճարտարապետական բացառիկ շինությունների առկայությունը խիստ հատ­կանշական է դարձնում քննվող շերտի ուսումնասիրությունը:</p> <p>2010 թ. արշավախումբը ղեկավարել է պ.գ.թ. Հ. Մելքոնյանը, իսկ 2019 թ. առ այսօր պ.գ.դ., պրոֆեսոր Հ. Պետրոսյանը, անդամներ՝ Ն. Հակոբյան, Ֆ. Բաբայան, Ա. Ժամկոչյան, Գ. Քոչարյան, Կ. Ղաֆադարյան (ճարտարապետ), Ա. Մարտիրոսյան:</p> <p> </p> <p class="rteright"><a href="http://iae.am/hy/users/%D5%B6%D5%B5%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%A1-%D5%B0%D5%A1%D5%AF%D5%B8%D5%A2%D5%B5%D5%A1%D5%B6"><em>Նյուրա Հակոբյան</em></a></p> <p class="rteright"> </p> </div></div></div><div class="field field-name-field-research-department field-type-taxonomy-term-reference field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><a href="/en/archaeology">Archaeology</a></div><div class="field-item odd"><a href="/en/department-of-the-medieval-archaeology-of-armenia">Department of the Medieval Archaeology of Armenia</a></div></div></div><div class="field field-name-field-bottom-images field-type-image field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><div class="galleria-content clearfix" id="galleria-3"> <a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/01.%20%D4%B4%D5%BE%D5%AB%D5%B6%D5%AB%20%D5%A8%D5%B6%D5%A4%D5%B0%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D6%80%20%D5%B0%D5%A1%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%AE%D5%A8%20small.jpg?itok=gSJtlNQl" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/01.%20%D4%B4%D5%BE%D5%AB%D5%B6%D5%AB%20%D5%A8%D5%B6%D5%A4%D5%B0%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D6%80%20%D5%B0%D5%A1%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%AE%D5%A8%20small.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/01.%20%D4%B4%D5%BE%D5%AB%D5%B6%D5%AB%20%D5%A8%D5%B6%D5%A4%D5%B0%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D6%80%20%D5%B0%D5%A1%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%AE%D5%A8%20small.jpg?itok=9QZ8UD8U" width="49" height="40" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/02.%20%D4%B4%D5%BE%D5%AB%D5%B6%D5%AB%20%D4%BF%D5%A5%D5%B6%D5%BF%D6%80%D5%B8%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%20%D5%A9%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%BD%D5%AB%20%D5%B0%D5%A1%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%AE%D5%A8%20small.jpg?itok=Nz-f6VL7" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/02.%20%D4%B4%D5%BE%D5%AB%D5%B6%D5%AB%20%D4%BF%D5%A5%D5%B6%D5%BF%D6%80%D5%B8%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%20%D5%A9%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%BD%D5%AB%20%D5%B0%D5%A1%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%AE%D5%A8%20small.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/02.%20%D4%B4%D5%BE%D5%AB%D5%B6%D5%AB%20%D4%BF%D5%A5%D5%B6%D5%BF%D6%80%D5%B8%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%20%D5%A9%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%BD%D5%AB%20%D5%B0%D5%A1%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%AE%D5%A8%20small.jpg?itok=nj1i0TWa" width="44" height="40" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/03.%20%D5%AF%D5%A5%D5%B6%D5%BF%D6%80%D5%B8%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%20%D5%A9%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%BD.JPG?itok=9StzOcIQ" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/03.%20%D5%AF%D5%A5%D5%B6%D5%BF%D6%80%D5%B8%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%20%D5%A9%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%BD.JPG"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/03.%20%D5%AF%D5%A5%D5%B6%D5%BF%D6%80%D5%B8%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%20%D5%A9%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%BD.JPG?itok=q9luIfTf" width="50" height="33" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/04.%20%D5%A6%D6%80%D5%A1%D5%A4%D5%A1%D5%B7%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%20%D5%AF%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6%2C%20V%20%D5%A4.%20%D5%AF%D5%A1%D5%A9%D5%B8%D5%B2%D5%AB%D5%AF%D5%B8%D5%BD%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%20%D5%BA%D5%A1%D5%AC%D5%A1%D5%BF.jpg?itok=a3Dk0lKb" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/04.%20%D5%A6%D6%80%D5%A1%D5%A4%D5%A1%D5%B7%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%20%D5%AF%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6%2C%20V%20%D5%A4.%20%D5%AF%D5%A1%D5%A9%D5%B8%D5%B2%D5%AB%D5%AF%D5%B8%D5%BD%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%20%D5%BA%D5%A1%D5%AC%D5%A1%D5%BF.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/04.%20%D5%A6%D6%80%D5%A1%D5%A4%D5%A1%D5%B7%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%20%D5%AF%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6%2C%20V%20%D5%A4.%20%D5%AF%D5%A1%D5%A9%D5%B8%D5%B2%D5%AB%D5%AF%D5%B8%D5%BD%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%20%D5%BA%D5%A1%D5%AC%D5%A1%D5%BF.jpg?itok=UJRHwZtT" width="50" height="33" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/05.%20%D4%B3%D6%80.%20%D4%BC%D5%B8%D6%82%D5%BD%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%B9%20%D5%A5%D5%AF%D5%A5%D5%B2%D5%A5%D6%81%D5%AB.JPG?itok=NaBaW4OG" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/05.%20%D4%B3%D6%80.%20%D4%BC%D5%B8%D6%82%D5%BD%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%B9%20%D5%A5%D5%AF%D5%A5%D5%B2%D5%A5%D6%81%D5%AB.JPG"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/05.%20%D4%B3%D6%80.%20%D4%BC%D5%B8%D6%82%D5%BD%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%B9%20%D5%A5%D5%AF%D5%A5%D5%B2%D5%A5%D6%81%D5%AB.JPG?itok=I7c3FJi4" width="50" height="33" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/06.%20%D5%B4%D5%AB%D5%BB%D5%B6%D5%A1%D5%A2%D5%A5%D6%80%D5%A4%2C%20%D5%BE%D5%A1%D5%B2%20%D5%B4%D5%AB%D5%BB%D5%B4%D5%B6%D5%A1%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%B5%D5%A1%D5%B6%20%D5%B4%D5%AB%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BE%20%D5%A2%D5%A1%D5%A6%D5%AB%D5%AC%D5%AB%D5%AF%D5%A1.JPG?itok=ei9uQDVM" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/06.%20%D5%B4%D5%AB%D5%BB%D5%B6%D5%A1%D5%A2%D5%A5%D6%80%D5%A4%2C%20%D5%BE%D5%A1%D5%B2%20%D5%B4%D5%AB%D5%BB%D5%B4%D5%B6%D5%A1%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%B5%D5%A1%D5%B6%20%D5%B4%D5%AB%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BE%20%D5%A2%D5%A1%D5%A6%D5%AB%D5%AC%D5%AB%D5%AF%D5%A1.JPG"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/06.%20%D5%B4%D5%AB%D5%BB%D5%B6%D5%A1%D5%A2%D5%A5%D6%80%D5%A4%2C%20%D5%BE%D5%A1%D5%B2%20%D5%B4%D5%AB%D5%BB%D5%B4%D5%B6%D5%A1%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%B5%D5%A1%D5%B6%20%D5%B4%D5%AB%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BE%20%D5%A2%D5%A1%D5%A6%D5%AB%D5%AC%D5%AB%D5%AF%D5%A1.JPG?itok=DCJIwz0k" width="50" height="38" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/07.%20%D5%AD%D5%B8%D5%B5%D5%A1%D5%AF%20%28VII%20%D5%A4.%29%20%D5%AF%D5%A1%D5%A9%D5%B8%D5%B2%D5%AB%D5%AF%D5%B8%D5%BD%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%20%D5%BA%D5%A1%D5%AC%D5%A1%D5%BF%D5%AB%D6%81.JPG?itok=91ydyuLk" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/07.%20%D5%AD%D5%B8%D5%B5%D5%A1%D5%AF%20%28VII%20%D5%A4.%29%20%D5%AF%D5%A1%D5%A9%D5%B8%D5%B2%D5%AB%D5%AF%D5%B8%D5%BD%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%20%D5%BA%D5%A1%D5%AC%D5%A1%D5%BF%D5%AB%D6%81.JPG"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/07.%20%D5%AD%D5%B8%D5%B5%D5%A1%D5%AF%20%28VII%20%D5%A4.%29%20%D5%AF%D5%A1%D5%A9%D5%B8%D5%B2%D5%AB%D5%AF%D5%B8%D5%BD%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%20%D5%BA%D5%A1%D5%AC%D5%A1%D5%BF%D5%AB%D6%81.JPG?itok=kvIFpYgn" width="50" height="38" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/08.%20%D5%A9%D6%87%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80%20%D5%AD%D5%A1%D5%B9.jpg?itok=U8SXLcuh" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/08.%20%D5%A9%D6%87%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80%20%D5%AD%D5%A1%D5%B9.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/08.%20%D5%A9%D6%87%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80%20%D5%AD%D5%A1%D5%B9.jpg?itok=_KUHpzlI" width="20" height="40" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/09.%20%D5%A2%D5%A1%D6%80%D5%B1%D6%80%D5%A1%D6%84%D5%A1%D5%B6%D5%A4%D5%A1%D5%AF.jpg?itok=C_GDsMwq" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/09.%20%D5%A2%D5%A1%D6%80%D5%B1%D6%80%D5%A1%D6%84%D5%A1%D5%B6%D5%A4%D5%A1%D5%AF.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/09.%20%D5%A2%D5%A1%D6%80%D5%B1%D6%80%D5%A1%D6%84%D5%A1%D5%B6%D5%A4%D5%A1%D5%AF.jpg?itok=PiRWck0C" width="50" height="33" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/10.%20%D5%B0%D5%A1%D5%AD%D5%B3%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D5%AF%D5%A5%20%D5%BD%D5%A1%D6%83%D5%B8%D6%80.jpg?itok=sXS4TlUv" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/10.%20%D5%B0%D5%A1%D5%AD%D5%B3%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D5%AF%D5%A5%20%D5%BD%D5%A1%D6%83%D5%B8%D6%80.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/10.%20%D5%B0%D5%A1%D5%AD%D5%B3%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D5%AF%D5%A5%20%D5%BD%D5%A1%D6%83%D5%B8%D6%80.jpg?itok=qRwZuozu" width="23" height="40" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/11.%20%D5%B0%D5%A1%D5%AD%D5%B3%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D5%AF%D5%A5%20%D5%A9%D5%A1%D5%BD.jpg?itok=nwwsNgcD" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/11.%20%D5%B0%D5%A1%D5%AD%D5%B3%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D5%AF%D5%A5%20%D5%A9%D5%A1%D5%BD.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/11.%20%D5%B0%D5%A1%D5%AD%D5%B3%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D5%AF%D5%A5%20%D5%A9%D5%A1%D5%BD.jpg?itok=qjhnAFbq" width="44" height="40" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/12.%20%D5%B0%D5%A1%D5%AD%D5%B3%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D5%AF%D5%A5%20%D5%A9%D5%A1%D5%BD.jpg?itok=9MIJhUg5" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/12.%20%D5%B0%D5%A1%D5%AD%D5%B3%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D5%AF%D5%A5%20%D5%A9%D5%A1%D5%BD.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/12.%20%D5%B0%D5%A1%D5%AD%D5%B3%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D5%AF%D5%A5%20%D5%A9%D5%A1%D5%BD.jpg?itok=TDV1H51t" width="41" height="40" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/13.%20%D5%B0%D5%A1%D5%AD%D5%B3%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D5%AF%D5%A5%20%D5%A9%D5%A1%D5%BD.jpg?itok=_ywLYQ9G" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/13.%20%D5%B0%D5%A1%D5%AD%D5%B3%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D5%AF%D5%A5%20%D5%A9%D5%A1%D5%BD.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/13.%20%D5%B0%D5%A1%D5%AD%D5%B3%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D5%AF%D5%A5%20%D5%A9%D5%A1%D5%BD.jpg?itok=niQPiqU8" width="41" height="40" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/14.%20%D5%BB%D5%B6%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D5%BF%20%D5%A9%D5%A1%D5%BD.jpg?itok=zdS82P7Q" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/14.%20%D5%BB%D5%B6%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D5%BF%20%D5%A9%D5%A1%D5%BD.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/14.%20%D5%BB%D5%B6%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D5%BF%20%D5%A9%D5%A1%D5%BD.jpg?itok=81tH7K4L" width="40" height="40" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/15.%20%D5%B8%D5%BD%D5%AF%D5%A5%20%D5%A6%D5%A1%D6%80%D5%A4%D5%A5%D6%80.jpg?itok=4Xja1spa" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/15.%20%D5%B8%D5%BD%D5%AF%D5%A5%20%D5%A6%D5%A1%D6%80%D5%A4%D5%A5%D6%80.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/15.%20%D5%B8%D5%BD%D5%AF%D5%A5%20%D5%A6%D5%A1%D6%80%D5%A4%D5%A5%D6%80.jpg?itok=eMo2KXVC" width="31" height="40" alt="" /></a></div> </div></div></div> Wed, 08 May 2019 16:51:02 +0000 Ռոման Հովսեփյան 912 at https://www.iae.am https://www.iae.am/en/node/912#comments https://www.iae.am/en/node/895 <div class="field field-name-field-top-image field-type-image field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/list-image/01.%20%D5%80%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A8%20%D5%BA%D5%A5%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB%20%D5%A8%D5%B6%D5%A9%D5%A1%D6%81%D6%84%D5%B8%D6%82%D5%B4%20a.jpg?itok=FWqzfQWq" width="750" height="494" alt="01. Հրապարակը պեղումների ընթացքում" title="01. Հրապարակը պեղումների ընթացքում" /></div></div></div><div class="field field-name-body field-type-text-with-summary field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><p> </p> <p>Երևան քաղաքի «Հանրապետության հրապարակի» ողջ տարած­քում «Լինսի» հիմնադրամի միջոցներով 2003 թ. իրականացվել են բարեկարգման, շինարարական աշխատանքներ: Ծանր տեխնիկայի օգտագործման միջոցով։ Ասֆալտե շերտը քանդելու ընթացքում տեղում անակնկալ բացվել են բնակելի շինությունների ստորգետնյա բաժանմունքներ, որոնց ուսումնասիրությունը հնությունների պահպանության գործակալության կողմից հանձնարարվել է ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության եւ ազգագրության ինստիտուտին։ Լիազորված խումբը (պ.գ.թ. Գ. Կարախանայան, պ.գ.թ. Ֆ. Բաբայան, պ.գ.թ. Ա. ժամկոչյան, ճարտարապետ Ա. Հովսեփյան) տեղում իրականացված աշխատանքներով պարզեց, որ դրանք անցյալ դարերին պատկանող բնակելի շենքերի նկուղային հարկաբաժիններ են (մառաններ)՝ կառուցված որոշակի ամ­ֆիլաղային հատակագծով, որմնամույթերի վրա պահվող թաղակապ ծածկերով, կամարակապ բարձր և լայն պատուհաններով, սալարկած տուֆաքար հատակներով, ընդլայնական պատերի բացվածքներով և շինարարական բազմաթիվ այլ հնարանքներով։ Բնակելի և տնտեսական նպատակի ծառայող շինությունները ձգվում էին դեպի արևելք մի կողմից հրապարակի ժամացույցի, մյուս կողմից՝ շատրվանների ուղղությամբ։ Նույնատիպ շինություններ բացվել են նաև նախկին «Արմենիա» (այժմ «Մարիոթ») հյուրանոցի մուտքի դիմաց, որը ջրով լցված լինելու պատճառով հնարավոր չեղավ պեղել։ Հրապարակի մակերեսը խճանկարով հարդարելու նպատակով պեղված տարածքը արագընթաց ծածկվել է հողով և ավազով` ուսումնասիրությունը թողնելով ապագա սերունդներին։</p> <p> </p> <p>Հրապարակում բացված այս կառույցները ներկայացնում են ուշ միջնադարի շինարարական արվեստի մի կարևոր հատված, որն այսօր բացակայում է Երևանում։ XIX դ. սկզբին Ռուսական կայսրության հրահանգով ավերվեցին Հայաստանի, տվյալ դեպքում Երևանի XVII-XIX դդ. ժամանակաշրջանը ներկայացնող բազմաթիվ կոթողներ, բերդեր, պալատներ, բնակելի և հասարակական շենքեր։ Իսկ XX դ. 30-ական թվականներից սկսած խորհրդային կարգերի կրոնական քաղաքականության զոհը դարձան Երևանի եկեղեցիները, մատուռներն ու գերեզմանատները (Պողոս–Պետրոս եկեղեցի («Մոսկվա» կինոթատրոն), Ս. Աստվածածին, (պահպանվել է Կաթողիկեն, Սայաթ-Նովա – Աբովյան փողոցների խաչմերուկ), Գետցեմանի մատուռ (Ա. Սպենդիարյանի անվ. օպերայի և բալետի ազգային ակադեմիական թատրոնի շեն­ք), XI դ. տոմարագետ, աստղագետ Կոզեռնի մատուռ (Կոնդ), Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի (Ե. Չարենցի անվ. դպրոց)) և շատ այլ կառույցներ։</p> <p>Եկեղեցիների քանակությունն անգամ հուշում է, որ ոչ միայն Երևանը, այլև նրա մերձակա շրջանները XVII-XIX դդ. անընդմեջ բնակեցված են եղել հայերով: Այս իրողությունը փաստել է նաև ժան Բատիստ Տավերնիեն։ Նա Երևանի` XVII դ. էթնիկական կազմի ուսումնասիրման համար չափազանց արժեքավոր տեղեկություններ է հաղորդել։ Տավերնիեն գրել է. «Երևանի թաղը (quartier), որ բերդ է, հյուսիս-արևմուտքում մի արվարձան է (fauxbourg), ուր քսան անգամ ավելի ժողովուրդ կա, քան քաղաքում։ Սա բոլոր վաճառականների և արհեստավորների, ինչպես բոլոր հայերի ապրելատեղին է»։ Իր կազմած Երևանի առաջին գծապատկերի բացատրագրում նա մեկ անգամ ևս կրկնում է «Արվարձանը (fauxbourgf) բնակեցված է քրիստոնյա հայերով» ։ Տավերնիեն ոչ միայն գրել է, այլ նաև թողել է քաղաքի համայնապատկերը, որն իբրև ներդիր թեև տեղ է գտել մի շարք գիտական աշխատություններում, սակայն երբևէ առանձնակի քննության չի ներկայացվել, որպես Երևան քաղաքի XVII-XVIII դդ. քաղաքաշինությանը վերաբերող եզակի անցագիր:</p> <p> </p> <p>Ճարտարապետ Մ. Գասպարյանը XIX դ. բնակելի տների շինարարական հորինվածքի մանրամասներ տեսնում է նաև Ժ. Տավերնիեի կողմից պատկերված համայնապատկերում և այլ աղբյուրներում:</p> <p> </p> <p>Ժ. Տավերնիեի պատկերած շենքերը, ցավոք, կործանվել են 1679 թ. ավերիչ երկրաշարժի ժամանակ։ Պարսկական պետության շահերից ելնելով՝ Զալ խանը դիմել է շահին՝ կործանված Երևանը վերաշինելու համար։ Ծանր վիճակը փրկելու նպատակով Երևան են գալիս Գանձակից, Նախիջևանից, Ագուլիսից և այլ խանություններից բազմաթիվ մարդիկ, ովքեր, քաղաքի բնակչության աջակցությամբ, վերականգնում են բերդը, եկեղեցիները, մզկիթները, կամուրջներն ու բնակելի տները։</p> <p> </p> <p>XIX դ. երկրորդ կեսին սկսվում Է Երևան քաղաքի ընդարձակումը և նոր թաղամասերի կառուցապատումը։ Երևանի հատակագծային ձևափոխումները պայմանավորված էին աճող բնակչության բնակարանային պահանջները բավարարելու, հատկապես Պարսկաստանից ներգաղթած հայերին քաղաքում բնակեցնելու հետ։</p> <p> </p> <p>Կառուցապատման աշխատանքներն իրականացվել են կենտրոնում, որտեղ XVII-XVIII դդ., ըստ բազմաթիվ ճանապարհորդների տեղեկության, ապրել է քրիստոնյա բնակչությունը: Ճարտարապետ Մ. Գրիգորյանը 1934-1935 թթ. հրապարակի կառուցման կապակցությամբ հաստատում է այն իրողոթյունը, որ հրապարակը կառուցվել է հին Երևանի վաղուց և խիտ բնակեցված թաղամասերի տեղում:</p> <p> </p> <p>Ճարտարապետ Ա. Հովսեփյանը և պեղումներ իրականացնող հնագետները, նկատի ունենալով ստորգետնյա կառույցների պեղված հատվածների ճարտարապետական պատկերը և տեխնիկական վիճակը, հնարավոր են համարել նկուղային հարկաբաժինները վերականգնելը, պահպանելը և ժամանակակից մեթոդներով ցուցադրելի դարձնելը։</p> <p> </p> <p>Ճարտարապետ Մ. Հասրաթյանը, համեմատելով 1912 թ. պեղումներով բացված Անի քաղաքի գոյության վերջին շրջանին պատկանող բնակելի տների հատակագծային առանձնահատկությունները Հայաստանի ուշ միջնադարի կրոնական և բնակելի համալիրների հետ, գտնում է, որ Անիի բնակարանների համար բնորոշ բոլոր տարրերը՝ թոնիրը, բուխարին, պատերի մեջ խորշերը՝ պատուհանները և վերջապես, թաղակապ նկուղները, թերևս, որոշ չափով ձևափոխված, տեղ են գտել Հայաստանի XVII–XVIII դդ. հոգևոր և բնակելի կառույցներում` որպես հատակագծային հորինվածքի հիմնական սկզբունքի կիրառում:</p> <p> </p> <p>Հրապարակի տարածքում գտնված ջրատար խողովակները և նկուղային հարկաբաժիններում հայտնաբերված կավանոթների բեկորները, չնայած սակավաթիվ են, սակայն հարակից նյութերի օժանդակությամբ ժամանակագրական և մշակութային առումով ունեն առանձնակի նշանակություն։</p> <p> </p> <p>Այսօր Ռուսթավելի թիվ 25 հասցեում (Կոնդ) պահպանվել է XVII-XVIII դդ. հին Երևանից մնացած եզակի հուշարձան՝ «Իշխան մելիքի տուն» անունով: Ինչպիսի ճակատագիր է սպասվում վերջինիս հայտնի չէ: Սակայն հայտնի է այն փաստը, որ հնադարյան յուրաքանչյուր քաղաքի վկայությունն են նրա պատմական հուշարձանները, որոնցով հարուստ էր և Երևանը։ Հնագույն բնակավայրեր, ուրարտական քաղաքների մնացորդներ, վաղ և ուշ միջնադարի կոթողային ճարտարապետության հուշարձաններ, ժողովրդական բնակարանների նմուշներ, որոնք կարող էին ավելի շատ լինել։ Սակայն, քաղաքի վերակառուցմամբ ոգևորվելով, հաճախ չեն նկատել, թե ինչպես քանդվող հյուղակների հետ միասին ավերվել են և ճարտարապետության եզակի կոթողներ։  Վերջին տասնամյակների ընթացքում հին Երևանի բազմաթիվ շինություններ շարունակվեցին քանդվել զանազան պատճառաբանություններով։</p> <p> </p> <p>XVII-XVIII դդ. կառուցվածքների կոնստրուկտիվ վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ այդ ժամանակաշրջանի ճարտարապետությունը մի կամուրջ հանդիսացավ` կապելով միջնադարի շինարարական տեխնիկայի նվաճումները մեր օրերի հետ և թույլ չտվեց, որ հայկական շինարվեստի հազարամյակներ տևող շղթան ընդհատվի։</p> <p> </p> <p class="rteright">պ.գ.թ. <a href="http://iae.am/hy/users/%D6%86%D6%80%D5%AB%D5%B6%D5%A1-%D5%A2%D5%A1%D5%A2%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%B6">Ֆրինա Բաբայան</a></p> </div></div></div><div class="field field-name-field-research-department field-type-taxonomy-term-reference field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><a href="/en/archaeology">Archaeology</a></div><div class="field-item odd"><a href="/en/department-of-the-medieval-archaeology-of-armenia">Department of the Medieval Archaeology of Armenia</a></div></div></div><div class="field field-name-field-bottom-images field-type-image field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><div class="galleria-content clearfix" id="galleria-4"> <a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/01.%20%D5%80%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A8%20%D5%BA%D5%A5%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB%20%D5%A8%D5%B6%D5%A9%D5%A1%D6%81%D6%84%D5%B8%D6%82%D5%B4%20a.jpg?itok=-xxRye83" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/01.%20%D5%80%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A8%20%D5%BA%D5%A5%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB%20%D5%A8%D5%B6%D5%A9%D5%A1%D6%81%D6%84%D5%B8%D6%82%D5%B4%20a.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/01.%20%D5%80%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A8%20%D5%BA%D5%A5%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB%20%D5%A8%D5%B6%D5%A9%D5%A1%D6%81%D6%84%D5%B8%D6%82%D5%B4%20a.jpg?itok=neWL9GY2" width="50" height="33" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/02.%20%D5%80%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A8%20%D5%BA%D5%A5%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB%20%D5%A8%D5%B6%D5%A9%D5%A1%D6%81%D6%84%D5%B8%D6%82%D5%B4%20a.jpg?itok=25h3W2zW" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/02.%20%D5%80%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A8%20%D5%BA%D5%A5%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB%20%D5%A8%D5%B6%D5%A9%D5%A1%D6%81%D6%84%D5%B8%D6%82%D5%B4%20a.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/02.%20%D5%80%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A8%20%D5%BA%D5%A5%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB%20%D5%A8%D5%B6%D5%A9%D5%A1%D6%81%D6%84%D5%B8%D6%82%D5%B4%20a.jpg?itok=2FMpjVXu" width="26" height="40" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/03.%20%D5%80%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A8%20%D5%BA%D5%A5%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB%20%D5%A8%D5%B6%D5%A9%D5%A1%D6%81%D6%84%D5%B8%D6%82%D5%B4%20a.jpg?itok=ffgB7AIY" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/03.%20%D5%80%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A8%20%D5%BA%D5%A5%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB%20%D5%A8%D5%B6%D5%A9%D5%A1%D6%81%D6%84%D5%B8%D6%82%D5%B4%20a.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/03.%20%D5%80%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A8%20%D5%BA%D5%A5%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB%20%D5%A8%D5%B6%D5%A9%D5%A1%D6%81%D6%84%D5%B8%D6%82%D5%B4%20a.jpg?itok=02a0t3RZ" width="35" height="40" alt="" /></a></div> </div></div></div> Mon, 18 Feb 2019 10:48:12 +0000 Ռոման Հովսեփյան 895 at https://www.iae.am https://www.iae.am/en/node/895#comments https://www.iae.am/en/node/509 <div class="field field-name-field-top-image field-type-image field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/TsaghatsQar_06_0.jpg?itok=IQ5_BN7K" width="750" height="574" alt="" /></div></div></div><div class="field field-name-body field-type-text-with-summary field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><p> </p> <p>Ցաղաց Քար վանական համակառույցը գտնվում է Վայոց ձոր մարզի Արտաբույնք (Եղեգիս) գյուղի մերձակայքում, բարձրադիր լեռան արևահայաց լանջին: Հանդիսացել է միջնադարյան Հայաստանի հոգևոր և մշակութային առավել խոշոր կենտրոններից մեկը: Հորջորջվել է «Բարձրահռչակ սուրբ առաքինարան», «Հրեշտակաբնակ սուրբ ուխտ»:</p> <p>Վանքի գոյությունը փաստված է Ստեփանոս Տարոնեցու երկում: Պատմիչը Բագրատունյաց Աբաս թագավորի (929-953 թթ.) ժամանակ կառուցված և գործող վանքերի թվում հիշատակում է նաև Ցաղաց Քարը և նրա առաջնորդ Ստեփանոսին: Ըստ Ստեփանոս Օրբելյանի XI դ. 40-ական թվականներին այստեղ լայն շինարարական գործունեություն է ծավալել վանահայր Վարդիկը:</p> <p>Հետագա դարերում վանքը տարբեր առիթներով քանիցս հիշատակված է մատենագիր և վիմագիր սկզբնաղբյուրներում, ընդհուպ մինչև XVII դ.:</p> <p>Հուշարձանախումբը բաղկացած է մի քանի եկեղեցիներից, սյունասրահներից, գավթից, տնտեսական մի շարք շինություններից, որոնց մի մասը բացվել է 1986-1991 թթ. ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի հնագիտական արշավախմբի կողմից (արշավախմբի ղեկավար` պ.գ.թ. Մելքոնյան Հ.) իրականացված պեղումների շնորհիվ: Վերջիններիս թվում հարկ է առանձնացնել Սբ. Հովհաննես եկեղեցու (X դ.) հարավային կողմում բացված սյունասրահը` կառուցված XI դ., նույն եկեղեցուն արևմուտքից կցված գավիթը: XI դ. թվագրվող  մի սյունասրահ բացվեց Ս. Աստվածածին եկեղեցու (X դ.) արևմտյան մասում: Նույն եկեղեցուց արևելք պեղվեց ուղղանկյուն խորանով մեկ այլ եկեղեցի: Հուշարձանախմբի արևմտյան հատվածում կատարված պեղումների շնորհիվ բացվեց փոքր չափերի ևս մի եկեղեցի:</p> <p>Ցաղաց Քարը հարուստ է վիմագիր արձանագրություններով: Հուշարձանախմբի տարբեր կառույցների պատերին, խաչքարերի, տապանաքարերի և առանձին շինաքարերի վրա պահպանվել են 100-ից ավելի վիմագրեր, որոնցից միայն 34-ն է տեղ գտել «Դիվան հայ վիմագրության» պրակում: Մնացած արձանագրությունները հայտնաբերվել են պեղման-մաքրման աշխատանքների ժամանակ:</p> <p>Հուշարձանի պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են բազմապիսի հնագիտական առարկաներ, եկեղեցական սպասք, խեցեղեն անոթների բեկորներ, տնտեսական նշանակության իրեր և այլն: Այս գտածոների մեջ առանձնանում են պղնձե չորս խաչերը, զանգակը, կոթառը, ջահի կամ աշտանակի մի հատվածը և այլն:</p> <p>Մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում հուշարձանների՝ պեղումներից հայտնաբերված քանդակագործական հարդարանքի նմուշները, պատուհանների և մուտքերի պսակներն ու քիվերը (հատվածներ), ելնդավոր, սլաքաձև կամարներով, առյուծի գլխի ու սափորների քանդակներով ավազանի և որմնախորշը պսակող քարերը, Ս. Կարապետ եկեղեցու հարավային կողմում գտնված կտիտորային քանդակները (կտրտված), որի կենտրոնում եկեղեցու մանրակերտն է, երկու կողմերում մեկական մարդկային ֆիգուրներ:</p> <p class="rteright"><a href="http://iae.am/hy/users/husikmelkonyan">Հուսիկ Մելքոնյան </a></p> </div></div></div><div class="field field-name-field-research-department field-type-taxonomy-term-reference field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><a href="/en/department-of-the-medieval-archaeology-of-armenia">Department of the Medieval Archaeology of Armenia</a></div></div></div><div class="field field-name-field-research-type field-type-taxonomy-term-reference field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><a href="/en/%D5%B0%D5%A5%D5%BF%D5%A1%D5%A6%D5%B8%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%A1%D5%B6-%D5%BF%D5%AB%D5%BA/%D5%A4%D5%A1%D5%B7%D5%BF%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6-%D5%B0%D5%A5%D5%BF%D5%A1%D5%A6%D5%B8%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80">Դաշտային հետազոտութուններ</a></div></div></div><div class="field field-name-field-bottom-images field-type-image field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><div class="galleria-content clearfix" id="galleria-5"> <a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/TsaghatsQar_01.jpg?itok=ApWdmFxn" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/TsaghatsQar_01.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/TsaghatsQar_01.jpg?itok=yisciAf4" width="30" height="40" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/TsaghatsQar_02.jpg?itok=_LPa8kuk" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/TsaghatsQar_02.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/TsaghatsQar_02.jpg?itok=x4EX5YkE" width="50" height="38" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/TsaghatsQar_03.JPG?itok=17UqIlvP" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/TsaghatsQar_03.JPG"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/TsaghatsQar_03.JPG?itok=7aK1z65R" width="50" height="33" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/TsaghatsQar_04.jpg?itok=AQ5XwGFC" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/TsaghatsQar_04.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/TsaghatsQar_04.jpg?itok=Ix-oIMZE" width="50" height="33" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/TsaghatsQar_05.jpg?itok=zNYSaiJs" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/TsaghatsQar_05.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/TsaghatsQar_05.jpg?itok=2kHQ-eba" width="27" height="40" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/TsaghatsQar_06.jpg?itok=aeL3L_Ek" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/TsaghatsQar_06.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/TsaghatsQar_06.jpg?itok=N8uobpuh" width="50" height="38" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/TsaghatsQar_07.jpg?itok=dj4VYpd3" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/TsaghatsQar_07.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/TsaghatsQar_07.jpg?itok=nz3t91cF" width="50" height="33" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/TsaghatsQar_08.jpg?itok=49TOpa2W" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/TsaghatsQar_08.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/TsaghatsQar_08.jpg?itok=Y8K8a--g" width="29" height="40" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/TsaghatsQar_09.jpg?itok=C2_9PPST" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/TsaghatsQar_09.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/TsaghatsQar_09.jpg?itok=d2EyIPY2" width="50" height="36" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/TsaghatsQar_10.jpg?itok=tOirKPCZ" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/TsaghatsQar_10.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/TsaghatsQar_10.jpg?itok=0ejoaYAr" width="29" height="40" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/TsaghatsQar_11.jpg?itok=sbsXuubV" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/TsaghatsQar_11.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/TsaghatsQar_11.jpg?itok=Lq132Ifh" width="26" height="40" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/TsaghatsQar_12.jpg?itok=qJCHUYcb" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/TsaghatsQar_12.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/TsaghatsQar_12.jpg?itok=5ZUhEqZl" width="33" height="40" alt="" /></a></div> </div></div></div> Fri, 25 Nov 2016 17:44:02 +0000 Ռոման Հովսեփյան 509 at https://www.iae.am https://www.iae.am/en/node/509#comments https://www.iae.am/en/node/508 <div class="field field-name-field-top-image field-type-image field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/Dzagavanq_01_0.jpg?itok=JUa793pt" width="750" height="642" alt="" /></div></div></div><div class="field field-name-body field-type-text-with-summary field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><p> </p> <p>Ձագավանքը միջնադարյան Հայաստանի Այրարատ նահանգի խոշոր վանական համալիրներից մեկն էր, հայտնի հոգևոր ու կրթամշակութային կենտրոն: Այն իր անվանումն ստացել է մերձակա Ձագ ավանից: Հնավայրի մասին ամենավաղ հիշատակությունը վերաբերում է VII դ. 60-ական թթ.` հանուն քրիստոնեական հավատի նահատակված Դավիթ Դվնեցու անվան հետ կապված: Մատենագրական վկայությունները և վիմական արձանագրությունները փաստում են այս նշանավոր վանքի գործունությունը VII-XVIII դդ.:</p> <p>2011-2012 թթ. պեղումներ են իրականացվել (արշավախմբի ղեկավար` պ.գ.թ. Հ. Մելքոնյան) VII դ. II կեսին կառուցված Սբ. Նշան եկեղեցու շրջակայքում: Պեղումներով բացվել է խաչաձև հատակագծով եռախորան եկեղեցին (արտաքուստ ու ներքուստ) և նրա շրջակայքը: Կառույցի մուտքի երկու կողմերում մեկական խորաններ են: Ի տարբերություն այլ համաժամանակյա կառույցների` եկեղեցին որմնահեց չունի: Միայն արևմտյան կողմում դրված է մի ընդհանուր ստիլոբատ, որի վրա բարձրանում են նշված երեք կառույցները: Սա, թերևս, մատնանշում է նրանց համաժամանակյա լինելը:</p> <p>Պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են մեծ թվով ճարտարապետական մանրամասեր (շինաքարեր, քիվեր, պատուհանի պսակներ, շքամուտքի հատվածներ և այլն), որոնք դյուրացնում են վերականգնման աշխատանքները: Գտնվել են զգալի թվով խաչքարեր և շինաքարեր, որոնք արձանագիր են և գալիս են լրացնելու Ձագավանքի պատմության հետ կապված բազմաթիվ մանրամասեր:</p> <p>Մաքրման աշխատանքներ են տարվել Սբ. Նշան եկեղեցու արևմտյան մասում: Պարզվեց, որ այս հատվածում առկա է շինարարական երեք հորիզոն, որոնցից հնագույնը վերաբերում է վաղ միջնադարին, երկրորդը` XIII-XV դդ., իսկ ամենավերինը` XVI դ.: Առաջին հորիզոնը կապված էր հյուսիս-հարավ ձգվող ընդհանուր ստիլոբատի հետ: Երկրորդը` շուրջ մեկ մետր խորության վրա էր` ամբողջովին ծածկված հարթ տապանաքարերով (պահպանվել է հատվածաբար): Երրորդ հորիզոնը համապատասխանում է եկեղեցու այսօրվա սալահատակին (այն ևս հատվածաբար է պահպանվել): Այս հորիզոնում հայտնաբերվեց կառույցի մնացորդ, սյան խարիսխներով, ինչը թույլ տվեց եզրակացնել, որ Սբ. Նշան եկեղեցու արևմտյան մասում եղել է զանգակատուն, որից գրեթե ոչինչ չի պահպանվել: Թերևս, կարելի է եզրակացնել, որ այն փայտաշեն է եղել:</p> <p class="rteright"><a href="http://iae.am/hy/users/husikmelkonyan">Հուսիկ Մելքոնյան</a></p> </div></div></div><div class="field field-name-field-research-department field-type-taxonomy-term-reference field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><a href="/en/department-of-the-medieval-archaeology-of-armenia">Department of the Medieval Archaeology of Armenia</a></div></div></div><div class="field field-name-field-research-type field-type-taxonomy-term-reference field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><a href="/en/%D5%B0%D5%A5%D5%BF%D5%A1%D5%A6%D5%B8%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%A1%D5%B6-%D5%BF%D5%AB%D5%BA/%D5%A4%D5%A1%D5%B7%D5%BF%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6-%D5%B0%D5%A5%D5%BF%D5%A1%D5%A6%D5%B8%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80">Դաշտային հետազոտութուններ</a></div></div></div><div class="field field-name-field-bottom-images field-type-image field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><div class="galleria-content clearfix" id="galleria-6"> <a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/Dzagavanq_01.jpg?itok=WyCcIDZj" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/Dzagavanq_01.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/Dzagavanq_01.jpg?itok=xj-ko-EA" width="47" height="40" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/Dzagavanq_02.JPG?itok=3tYG3RT6" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/Dzagavanq_02.JPG"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/Dzagavanq_02.JPG?itok=i6OzVceN" width="50" height="38" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/Dzagavanq_03.JPG?itok=o5UnMlb8" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/Dzagavanq_03.JPG"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/Dzagavanq_03.JPG?itok=k-HHdMIt" width="50" height="38" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/Dzagavanq_04.JPG?itok=cexxTtZz" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/Dzagavanq_04.JPG"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/Dzagavanq_04.JPG?itok=JiB4aVnl" width="50" height="38" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/Dzagavanq_05.JPG?itok=RnUdlrwb" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/Dzagavanq_05.JPG"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/Dzagavanq_05.JPG?itok=HthDuzFO" width="50" height="38" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/Dzagavanq_06.JPG?itok=0rKFlrqo" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/Dzagavanq_06.JPG"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/Dzagavanq_06.JPG?itok=B1IbzUcH" width="50" height="38" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/Dzagavanq_07.JPG?itok=Zvdi-L5x" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/Dzagavanq_07.JPG"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/Dzagavanq_07.JPG?itok=J9YyIIgK" width="50" height="38" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/Dzagavanq_08.JPG?itok=Br_nqDeb" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/Dzagavanq_08.JPG"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/Dzagavanq_08.JPG?itok=ummYntjI" width="30" height="40" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/Dzagavanq_09.JPG?itok=sFIMXoXz" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/Dzagavanq_09.JPG"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/Dzagavanq_09.JPG?itok=tAJMjYbz" width="50" height="38" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/Dzagavanq_10.JPG?itok=fWt2yx2z" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/Dzagavanq_10.JPG"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/Dzagavanq_10.JPG?itok=2u81GBlo" width="50" height="38" alt="" /></a></div> </div></div></div> Fri, 25 Nov 2016 17:26:19 +0000 Ռոման Հովսեփյան 508 at https://www.iae.am https://www.iae.am/en/node/508#comments https://www.iae.am/en/node/507 <div class="field field-name-field-top-image field-type-image field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/02._0.JPG?itok=rdlIuF2W" width="750" height="563" alt="" /></div></div></div><div class="field field-name-body field-type-text-with-summary field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><p> </p> <p>Կարմրավոր եկեղեցին գտնվում է Առինջ գյուղի հյուսիս-արևմտյան եզրին գտնվող մի բարձրադիր բլրի հարավային արևահայաց լանջին: Առնջի մասին գրավոր աղբյուները հիշատակում են խոշոր վանական համալիրներից մեկի` հայտնի հոգևոր ու կրթամշակութային կենտրոն Ձագավանքի վանական համալիրի պատմության այս կամ այն խնդիրների հետ կապված: Առինջ գյուղի անվան վաղագույն հիշատակությունը XIII դարից է: Համաձայն Կեչառիսի վանքի ժամատան հյուսիսային պատին 1206 թ. փորագրված մի արձանագրության` ոմն Հայրաձայն  Առինջից հող է գնել, այգի տնկել և նվիրել Կեչառիսի վանքին: Առինջ գյուղի անվան հիշատակությամբ նման երկու նվիրագրեր էլ պահպանվել են Սանահինի և Հայրավանքի 1211 թ. վիմագրերում: Ավելի ուշ Առինջը քանիցս հիշատակվում է 1476 թ., 1494 թ., 1499 թ., 1602 թ. և այլ թվականների գրչագիր ձեռագրերի հիշատակարաններում:</p> <p>Կարմրավոր եկեղեցին միանավ, թաղակապ կառույց է: Միակ մուտքն արևմտյան կողմից է: Նախքան պեղումները եկեղեցին կիսավեր վիճակում էր: Համեմատաբար լավ էին պահպանված կառույցի հարավային և արևելյան պատերը: Հարավային պատին, արտաքուստ քանդակված են երկու տասնյակ խաչաքանդակներ, որոնց մի մասն ունեն հիշատակագրեր: Եկեղեցու արևմտյան և հարավային կողմերում, պատվանդանների վրա կանգնած էին XVI-XVII դդ. մի քանի խաչքարեր: Տարիներ առաջ եկեղեցու շուրջը տարածված է եղել ընդարձակ գերեզմանատունը, որի տապանաքարերի զգալի մասը գյուղի այս հատվածի ընդարձակվելու հետ կապված կամ տեղահան են արվել կամ էլ մնացել են մերձակա փողոցների ու առանձնատների տակ: 2014 թ. նախատեսվեց վերականգնել Սբ. Կարմրավոր եկեղեցին, բարեկարգել ու ցանկապատել գերեզմանատունը: Մաքրվեցին բոլոր տապանաքարերն ու խաչքարերը, հայտնաբերվեցին նոր հուշակոթողներ, եկեղեցու շինաքարեր, քանդակազարդ մանրամասեր: Հուշակոթողների մի մասն ունեին հիշատակագրեր:</p> <p class="rteright"><a href="http://iae.am/hy/users/husikmelkonyan"><strong>Հուսիկ Մելքոնյան</strong></a></p> </div></div></div><div class="field field-name-field-research-department field-type-taxonomy-term-reference field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><a href="/en/department-of-the-medieval-archaeology-of-armenia">Department of the Medieval Archaeology of Armenia</a></div></div></div><div class="field field-name-field-research-type field-type-taxonomy-term-reference field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><a href="/en/%D5%B0%D5%A5%D5%BF%D5%A1%D5%A6%D5%B8%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%A1%D5%B6-%D5%BF%D5%AB%D5%BA/%D5%A4%D5%A1%D5%B7%D5%BF%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6-%D5%B0%D5%A5%D5%BF%D5%A1%D5%A6%D5%B8%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80">Դաշտային հետազոտութուններ</a></div></div></div><div class="field field-name-field-bottom-images field-type-image field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><div class="galleria-content clearfix" id="galleria-7"> <a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/01._0.JPG?itok=oq56Vol8" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/01._0.JPG"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/01._0.JPG?itok=yEV4cfKz" width="50" height="38" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/02._0.JPG?itok=rdlIuF2W" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/02._0.JPG"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/02._0.JPG?itok=AQWdgRlJ" width="50" height="38" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/03._0.JPG?itok=Ul4rTFTP" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/03._0.JPG"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/03._0.JPG?itok=emTWc6P4" width="50" height="38" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/04._0.JPG?itok=NO2gb1To" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/04._0.JPG"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/04._0.JPG?itok=gfvC4SFW" width="50" height="38" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/05._0.JPG?itok=_ELppWzi" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/05._0.JPG"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/05._0.JPG?itok=VYSJserl" width="50" height="38" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/06._0.jpg?itok=4WhUI0_h" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/06._0.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/06._0.jpg?itok=gYWTWAUb" width="24" height="40" alt="" /></a></div> </div></div></div> Wed, 23 Nov 2016 18:23:18 +0000 Ռոման Հովսեփյան 507 at https://www.iae.am https://www.iae.am/en/node/507#comments https://www.iae.am/en/node/499 <div class="field field-name-field-top-image field-type-image field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/list-image/%D5%B6%D5%AF%201.jpg?itok=qg9CUFj0" width="750" height="350" alt="" /></div></div></div><div class="field field-name-body field-type-text-with-summary field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><p class="rtejustify">Արուճի հնավայրը գտնվում է ՀՀ Արագածոտնի մարզի Արուճ համայնքում: Արուճն այն եզակի հնավայրերից է, որտեղ կարելի է տեսնել հոգևոր, աշխարհիկ և պաշտպանական բնույթի հուշարձանները մեկտեղ:</p> <p class="rtejustify">Հնավայրի հուշարձաններից միջնադարյան պատմիչները մանրամասն անդրադարձել են Սուրբ Կաթողիկե տաճարին: Շինարարական արձանագրության համաձայն, նրա կառուցումը սկսվել է 662 թ., ըստ մատենագրական վկայությունների, ավարտվել 666 թ.: Սբ. Կաթողիկեն պատկանում է «գմբեթավոր դահլիճ» տիպին և իր չափերով ամենամեծն է վաղ միջնադարյան նմանատիպ եկեղեցիների շարքում:</p> <p class="rtejustify">Հուշարձանի վերականգնման աշխատանքներով պայմանավորված` 1947 թ. «Պատմական հուշարձանների պահպանության կոմիտե»-ի կողմից (ղեկ.` Վ. Հարությունյան) Արուճի հնավայրում ձեռնարկվել են պեղման և մաքրման առաջին աշխատանքները, որոնք շարունակվել են մինչև 1970-ական թթ.: Պեղումների արդյունքում բացվել է Գրիգոր Մամիկոնյանի կառուցած պալատը: Վաստակաշատ գիտնականը, կատարելով Արուճի պալատի ճարտարապետական և ծավալատարածական հորինվածքի առաջին մանրամասն ուսումնասիրությունը, այն համեմատել է Հայաստանի աշխարհիկ այլ կառույցների, մասնավորապես Դվինի VII դ. կաթողիկոսական պալատի հետ:</p> <p class="rtejustify">Միջնադարյան հնավայրի հետագա ուսումնասիրությունները կատարվել են 1980 - 1981 թթ.` ԵՊՀ Հայագիտական կենտրոնի հնագիտական արշավախմբի կողմից (ղեկ.` Բ. Սադոյան): Իրականացրած պեղումների արդյունքում բացվել է Արուճի հուշարձանախմբից հարավ-արևմուտք գտնվող ուղղանկյուն հատակագծով վաղ միջնադարյան ամրոցի պարսպի մի հատվածը:</p> <p class="rtejustify">Հուշարձանախմբի տարածքի բարեկարգմամբ պայմանավորված` 2006 թ. որոշակի մաքրման աշխատանքներ են կատարվել նաև Կաթողիկե տաճարից հարավ-արևելք գտնվող բազիլիկ եկեղեցու շրջակայքում (Սարգսյան, 2007)<strong>:</strong></p> <p class="rtejustify">«Օժանդակություն տեղական հաստատություններին մշակութային ժառանգության պահպանման և վերականգնման ոլորտում» իտալական կրթական ծրագրի շրջանակներում ՀՀ մշակույթի նախարարության որոշմամբ 2012-2013 թթ. Արուճ հնավայրում կազմակերպվել է շինհրապարակ-դպրոց:</p> <p class="rtejustify">2013 թ. հայ-իտալական հնագիտական համատեղ աշխատանքներն Արուճում կենտրոնացված էին Կաթողիկե եկեղեցու և պալատի միջակա տարածքում (գիտական մասով կոորդինատոր՝ պրոֆ. Հ. Ավետիսյան, հնագետներ՝ Մ. Մարզուլլո, Դ. Միրիջանյան, Տ. Ալեքսանյան):</p> <p class="rtejustify">Իշխանական պալատի հյուսիսային պատին զուգահեռ, արևելք-արևմուտք ձգվում էր մի պատ (ժամանակագրորեն այն ավելի ուշ շրջանի է, նկ. 1): Պեղումների արդյունքում պատի մեջ բացվեց թաղում` մարդկային կմախքի վատ պահպանված մնացորդներով (նկ. 2):</p> <p class="rtejustify">Իշխանական պալատի հյուսիսային պատի տակ, նրա երկայնքով, բացվեցին շրջանաձև ոչ խորը թոնիրներ (նկ. 3, 4): Պեղումներով պարզ դարձավ, որ դրանք ներկառուցված են այս հատվածում առկա հիմնաժայռի մեջ:</p> <p>Ըստ նախնական դիտարկման, այստեղ առկա է հարաբերական ժամանակագրության չորս շրջան.</p> <ol> <li>իշխանական պալատ,</li> <li>թոնիրներ,</li> <li>հետագայում կառուցված  պատ,</li> <li>թաղում պատի մեջ:  </li> </ol> <p> </p> <p><strong>Գտածոներ</strong></p> <p class="rtejustify">Պեղումներով հայտնաբերված ամբողջ հնագիտական նյութը բաժանվում է երեք խոշոր խմբերի` խեցեղեն գտածոներ, ապակե իրեր, մետաղե առարկաներ և դրամներ:    </p> <p class="rtejustify"><strong>Խեցեղեն</strong><strong>: </strong>Պեղումների արդյունքում հայտնաբերված նյութերի մեջ ստվար խումբ է կազմում խեցեղենը: Ըստ ժամանակագրության գտնված ամբողջ խեցեղենը բաժանվում է հետևյալ դարաշրջանների. ա. IV - V դդ. (աղ. 1, նկ. 1), բ. VII - VIII դդ. (աղ. 1, նկ. 2, 3), գ. IX - X դդ. (աղ. 1, նկ. 4),   դ. XII - XIII դդ. (աղ. 1, նկ. 5-9):</p> <p class="rtejustify">Հայտնաբերված նյութերի թվում առավել ուշագրավ գտածոն կավե փոքրիկ, ձեռածեփ հալոցն է` գտնված թոնրից (աղ. 2, նկ. 10): Պեղումների արդյունքում հայտնաբերված նյութերի մեջ առկա են նաև ջնարակապատ խեցեղենի սակավ օրինակներ (աղ. 1, նկ. 11):</p> <p class="rtejustify"><strong>Ապակե</strong> <strong>իրեր</strong><strong>:</strong> Ապակու փոքր հավաքածուն ներկայացված է ընպանակներով, ապարանջանի բեկորներով (աղ. 2, նկ. 12) և կապույտ ուլունքահատիկով (աղ. 2, նկ. 13):</p> <p class="rtejustify"><strong>Մետաղե</strong><strong> գ</strong><strong>տածոներ</strong><strong>:</strong> Դրանց թիվը թեև մեծ չէ, բայց շատ ուշագրավ են: Գտածոների թվում է բրոնզե ձողանման իրը (աղ. 2, նկ. 14) և բրոնզե մատանին (աղ. 2, նկ. 15):</p> <p class="rtejustify"><strong>Դրամներ</strong><strong>:</strong> Պեղումների արդյունքում հայտնաբերվել են նաև դրամներ: Դրամներից մեկը Կոնստանտին X կայսեր (1059 - 1067 թթ.) ֆոլլիսն է (աղ. 2, նկ. 16), որը կրում է սելջուկյան մակադրոշմ՝ «lillah» գրությամբ և թվագրվում է XII դարով: Հայտնաբերված հաջորդ երկու դրամները ևս սելջուկյան են և թվագրվում են XII դարի վերջով (աղ. 2, նկ. 17, 18):</p> <p> </p> <p> </p> <p>Գրականություն</p> <ul style="list-style-type:circle"> <li>Եղիազարյան Հ., Գրիգոր Մամիկոնյան իշխանի կառուցած տաճարը և պալատը Թալիշ գյուղում և վերջինիս պեղումները, «Էջմիածին», 1955, N 2, էջ 35-41:</li> <li>Հարությունյան Վ., VII դարի աշխարհիկ ճարտարապետության մի նոր հուշարձան, ՀՍՍՀ ԳԱ Տեղեկագիր, 1953, N 8, էջ 53-65:</li> <li>Մաթևոսյան Կ., Արուճի տաճարի 666 թ. որմնանկարը, Լրաբեր հասարակական գիտությունների, 1981, N 3, էջ 85-92:</li> <li>Մաթևոսյան Կ., Արուճ, Երևան, 1987:</li> <li>Միրիջանյան Դ., Ալեքսանյան Տ., Հնագիտական ուսումնասիրություններ Արուճ հնավայրում, Բանբեր հայագիտության, 2014, N 2-3, էջ 127-143:</li> <li>Շահինյան Ա., Արուճի VII դ. տաճարի շինարարական արձանագրության վերծանման առթիվ, Լրաբեր հասարակական գիտությունների, 1971, N 1, էջ 82:</li> <li>Սադոյան Բ., Արուճի վաղ միջնադարյան հուշարձանները, Պատմա-բանասիրական հանդես, 1985, N 4, էջ 162-173:</li> <li>Սարգսյան Գ., Արուճի բազիլիկի հնագիտական հետազոտությունը, Հայ արվեստ, 2007, N 1, էջ 34-37:</li> <li>Арутюнян В., По поводы датировки храма в Аруче, Հայկական քաղաքաշինության և ճարտարապետության տեսության ու պատմության հիմնախնդիրներ, աշխ. և հոդվ. ժող., Երևան, 2004, էջ 453-456:</li> <li>Дурново Л., Стенная живопись в Аруче (Талиш), ՀՍՍՀ ԳԱ Տեղեկագիր, 1952, N 1 ñ. 49-66.</li> <li>Котманджян А., Художественный язык Аручской росписи и реннесредневековые фрески Армении, II межд. симпоз. по арм. искусству, Ереван, 1978.</li> <li>Марр Н., Армянская церков в Аруче, Известия императорской Археологической комиссии, 1094, вып. 12, с. 62.</li> <li>Орбели И., Надпись 670 (?) года о построении Аручской церкви, Избранные труды, Ереван, 1963, с. 401-402.</li> </ul> <p> </p> <p class="rteright"><a href="http://iae.am/hy/users/diannamirijanyan">Դիանա Միրիջանյան</a></p> </div></div></div><div class="field field-name-field-research-department field-type-taxonomy-term-reference field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><a href="/en/department-of-the-medieval-archaeology-of-armenia">Department of the Medieval Archaeology of Armenia</a></div></div></div><div class="field field-name-field-bottom-images field-type-image field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><div class="galleria-content clearfix" id="galleria-8"> <a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/%D5%B6%D5%AF%201.jpg?itok=Mt_vM_OZ" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/%D5%B6%D5%AF%201.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/%D5%B6%D5%AF%201.jpg?itok=2R5Br7Fy" width="50" height="23" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/%D5%B6%D5%AF%202.jpg?itok=fpx8AGEH" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/%D5%B6%D5%AF%202.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/%D5%B6%D5%AF%202.jpg?itok=f6kyuaxu" width="50" height="38" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/%D5%B6%D5%AF%203.jpg?itok=pkZNQyLQ" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/%D5%B6%D5%AF%203.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/%D5%B6%D5%AF%203.jpg?itok=tdjr7_5X" width="50" height="38" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/%D5%B6%D5%AF%204.jpg?itok=_xelTTFc" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/%D5%B6%D5%AF%204.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/%D5%B6%D5%AF%204.jpg?itok=Z-NYr_or" width="50" height="38" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/%D5%A1%D5%B2%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%BD%D5%A1%D5%AF%201.jpg?itok=PU0qA9SZ" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/%D5%A1%D5%B2%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%BD%D5%A1%D5%AF%201.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/%D5%A1%D5%B2%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%BD%D5%A1%D5%AF%201.jpg?itok=CTJpsPEL" width="29" height="40" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/%D5%A1%D5%B2%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%BD%D5%A1%D5%AF%202.jpg?itok=Qj9VfD0h" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/%D5%A1%D5%B2%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%BD%D5%A1%D5%AF%202.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/%D5%A1%D5%B2%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%BD%D5%A1%D5%AF%202.jpg?itok=54plDlze" width="29" height="40" alt="" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/%D5%A3%D5%AE%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D6%80%201_0.jpg?itok=mUr53kgj" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/%D5%A3%D5%AE%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D6%80%201_0.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/%D5%A3%D5%AE%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D6%80%201_0.jpg?itok=9gM4gMFM" width="40" height="40" alt="" /></a></div> </div></div></div> Mon, 24 Oct 2016 13:09:50 +0000 Ռոման Հովսեփյան 499 at https://www.iae.am https://www.iae.am/en/node/499#comments https://www.iae.am/en/node/356 <div class="field field-name-field-top-image field-type-image field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/%D5%B6%D5%AF.%201%20poqr.jpg?itok=p4qPSRkq" width="750" height="507" alt="նկ. 1" title="նկ. 1" /></div></div></div><div class="field field-name-body field-type-text-with-summary field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><p class="rtejustify"><span style="font-size:14px"><span style="font-family:tahoma,geneva,sans-serif">Քոբայրի վանքը (XII-XVIII դդ.) գտնվում է Լոռու մարզի Քոբայր գյուղում:</span></span></p> <p class="rtejustify"><span style="font-size:14px"><span style="font-family:tahoma,geneva,sans-serif">2012 թ. ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի արշավա­խում­բը (ղեկ.` Հ. Մելքոնյան, հնագետներ` Ա. Բաբաջանյան, Դ. Միրիջանյան, ճարտ.` Ա. Ջալալյան) պեղման և մաքրման աշխատանքներ է իրականացրել Քո­բայրի վանական համալիրի վերականգնվող զանգակատան շրջակայքում:</span></span></p> <p class="rtejustify"><span style="font-size:14px"><span style="font-family:tahoma,geneva,sans-serif">Քոբայրի վանքը զարգացած միջնադարում հյուսիսային Հայաստանի հո­գևոր, մշակութային և գրչության հայտնի կենտրոններից էր (նկ. 1): Հիմնադրվել է Բագրատունյաց տան Կյուրիկյան ճյուղի Կյուրիկե Բ թա­գավորի դուստր Մա­րիամի կողմից 1171թ.: Վանական համալիրը բաղկա­ցած է գլխավոր եկե­ղեցուց, մատուռ-ավանդատնից, նրան արևմուտքից կից բաց սրահից, սեղա­նատնից, զանգակատուն-տապանատնից, մատուռներից և ամրաշի­նական կա­ռույցներից, որոնք կառուցվել են XII դարի վերջին XIII դարում: Դրանք բոլորն էլ այսօր կիսավեր վիճակում են: Քոբայրի վանքի հետագա գործու­նեության մասին վկայությունները սակավաթիվ են: Դրանք մի քանի ձեռագրերի հիշատակարաններ և տապանաքարերի հիշատակա­գրեր են, որոնք հայտնաբերվել են վանքի տա­րած­­քում:</span></span></p> <p class="rtejustify"><span style="font-size:14px"><span style="font-family:tahoma,geneva,sans-serif">Զանգակատան շքամուտքի արևելյան կողմի վրացերեն արձա­նագ­րու­­թյան համաձայն, այն կառուցվել է 1279թ. Շահնշահ ամիրսպա­սալա­րի որդու` Մխարգրձելի և նրա կնոջ Վանենիի կողմից: Այն քառակուսի հա­տա­կագծով սրահ է, որի արևելյան հատվածն ամբողջությամբ ընդգրկում է խո­րա­նը: Հատակը հարթեցված ժայռն է` մասամբ ծածկված տապանա­քարե­րով: Միակ մուտքը հարավից է (գծ. 1): Պեղումների արդյունքում զան­գակատան մուտքի առջև բացվել են տա­­­­­պանաքարեր` մի մասը վրացերեն արձանագրություններով (նկ. 2, 3): Տե­ղան­քը կտրատված է ժայռերով ու քարայրներով, առաջացնելով տար­բեր հար­­թություններ, ըստ որոնց էլ դասավորված են համալիրի շինությունները: Տեղանքի առանձնահատկություններից ելնելով` օգտագործել են նաև ժայռը` հարթեցնելով ու հարմարեցնելով նրան: Այն շատ հաճախ ծառայել է որպես շինության հատակ, պատ կամ նախաբակ (նկ. 4, 5): Զանգակատան մուտքին ան­մի­ջապես հարող տարածքում կա ջրահեռացման խնդիր: Այն առկա է ամ­բողջ վանքի տարածքում, նույնիսկ զանգակատուն-տապանատան ներ­սում, որտեղ ջրահեռացման համար հարթեցված ժայռի մեջ առվակոս են փորել:</span></span></p> <p class="rtejustify"><span style="font-size:14px"><span style="font-family:tahoma,geneva,sans-serif">Արևմտյան կողմում` զանգակատան ստորին շարքերի հիմքում ժայռն է, իսկ վերին հատվածում ժայռի և զանգակատան միջև ստեղծված է միջանցք  (նկ. 6): Միջանցքը մաքրելիս պարզվեց, որ ժայռի ստորին հատվածում ջրահեռացումն ապահովելու համար առվակոս էր փորված, որի շարունակությունն էր կազմում 7 կավե փողրակներից կազմված խողովակաշարը (գծ. 2):</span></span></p> <p class="rtejustify"><span style="font-size:14px"><span style="font-family:tahoma,geneva,sans-serif">Ուշագրավ է զանգակատան հյուսիսում բացված կառույցը, որն ան­մի­­­ջա­պես կցված էր նրան: Այն գրեթե քառակուսի հատակագծով սենյակ է, որի համար իբրև հարավային պատ ծա­ռա­յել է զանգակատան հյուսիսային ճակատը, իսկ արևմտյանը` ժայռը: Միակ մուտքը հյուսիս-արևմուտքից է: Սենյակի ներքին հատվա­ծը պեղելիս հարավարևելյան հատվածում բացվեց քառանկյուն օջախ, որի մեջ դրված էր ամբողջական երկկանթ մի անոթ (նկ. 7, 8):</span></span></p> <p class="rtejustify"><span style="font-size:14px"><span style="font-family:tahoma,geneva,sans-serif">Սենյակի պատերի շարվածքը, հայտնաբերված խեցեղեն գտածոները գալիս են փաստելու, որ կցակառույց սենյակը ծա­ռա­յել է տնտեսական նպատակով վանքի գոյության վերջին փուլում, երբ զանգակատունն այլևս չէր գործում:</span></span></p> <p class="rtejustify"><span style="font-size:14px"><span style="font-family:tahoma,geneva,sans-serif">Պեղման-մաքրման աշխատանքների արդյունքում հայտնաբերվեցին խեցե­ղեն և մետաղե փոքրաքանակ առարկաներ, ինչպես նաև զանգակա­տանը պատկանող ծածկասալերի հատվածներ և քանդակազարդ մի բեկոր (նկ. 9, 10): Խեցեղեն գտածոները բեկորային են, գերազանցապես խո­հանոցային կոպիտ ամանեղեն. կժեր, կճուճներ, քրեղաններ, թասեր, խփեր (նկ. 11-13): Կան նաև ջնարակած անոթնե­րի սակավաթիվ բեկորներ, որոնք թվագրվում են XII-XIII դդ. և XIV-XVI դդ.:</span></span></p> <p class="rtejustify"><span style="font-size:14px"><span style="font-family:tahoma,geneva,sans-serif">Այսպիսով, Քոբայրի զանգակատուն-տապա­նա­տան պեղման-մաքր­ման աշխատանքների արդյունքում հայտնաբերված տապանաքարերը, հնագիտական նյութը, կցակառույցը որոշակի տեղեկություններ են տալիս ուշ միջնադարում ևս վանքի գործունեության մասին:  Հե­տագա պեղումները կարող են համալրել մեր պատկերացումներն այդ շրջանի վերաբերյալ:</span></span></p> <p class="rtejustify"> </p> <ul style="list-style-type:circle"> <li class="rtejustify"><span style="font-size:14px"><span style="font-family:tahoma,geneva,sans-serif"><strong>Դիվան հայ վիմագրության,</strong> Պրակ IX, Լոռու մարզ, կազմ. Ս. Բար­խու­դար­յան, Կ. Ղաֆադարյան, Ս. Սաղումյան, Երևան 2012:</span></span></li> <li class="rtejustify"><span style="font-size:14px"><span style="font-family:tahoma,geneva,sans-serif"><strong>ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ</strong>, մասն Ա, Երևան 1955:</span></span></li> <li class="rtejustify"><span style="font-size:14px"><span style="font-family:tahoma,geneva,sans-serif"><strong>Կիրակոս Գանձակեցի</strong>, Պատմութիւն հայոց, Երևան 1961:</span></span></li> <li class="rtejustify"><span style="font-size:14px"><span style="font-family:tahoma,geneva,sans-serif"><strong>Հաւաքումն Պատմութեան Վարդանայ վարդապետի</strong>, Վենետիկ 1862:</span></span></li> <li class="rtejustify"><span style="font-size:14px"><span style="font-family:tahoma,geneva,sans-serif"><strong>Մայր ցուցակ հայերէն Ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի</strong>, Հտ. Դ, Երևան 2008:</span></span></li> <li class="rtejustify"><span style="font-size:14px"><span style="font-family:tahoma,geneva,sans-serif"><strong>Միրիջանյան Դ., Բաբաջանյան Ա.</strong>, Քոբայր վանական համալիրի զանգա­կա­տան պեղման աշխատանքների արդյունքները, ՊԲՀ, 2014-1, էջ 155-163:</span></span></li> <li class="rtejustify"><span style="font-size:14px"><span style="font-family:tahoma,geneva,sans-serif"><strong>Մխիթար Այրիվանեցի</strong>, Պատմութիւն Հայոց, Մոսկվա 1860:</span></span></li> <li class="rtejustify"><span style="font-size:14px"><span style="font-family:tahoma,geneva,sans-serif"><strong>Մուրադյան Պ.</strong>, Հայաստանի վրացերեն արձանագրությունները, Երևան 1977:</span></span></li> <li class="rtejustify"><span style="font-size:14px"><span style="font-family:tahoma,geneva,sans-serif"><strong>Ներսէսի Լամբրոնացւոյ Տարսոնի եպիսկոպոսի` Ատենաբանութիւն և Թուղթ և Ճառք</strong>, Վենետիկ 1865:</span></span></li> </ul> <p class="rtejustify"> </p> <p class="rtejustify"><a href="http://iae.am/hy/users/astghikbabajanyan"><span style="font-size:14px"><span style="font-family:tahoma,geneva,sans-serif">Աստղիկ Բաբաջանյան</span></span></a></p> </div></div></div><div class="field field-name-field-research-department field-type-taxonomy-term-reference field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><a href="/en/department-of-the-medieval-archaeology-of-armenia">Department of the Medieval Archaeology of Armenia</a></div></div></div><div class="field field-name-field-bottom-images field-type-image field-label-hidden"><div class="field-items"><div class="field-item even"><div class="galleria-content clearfix" id="galleria-9"> <a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/%D5%A3%D5%AE.%201.jpg?itok=VhLOoIoa" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/%D5%A3%D5%AE.%201.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/%D5%A3%D5%AE.%201.jpg?itok=ezcERjV4" width="50" height="36" alt="գծ. 1" title="գծ. 1" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/%D5%A3%D5%AE.%202.jpg?itok=PU9TxU2a" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/%D5%A3%D5%AE.%202.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/%D5%A3%D5%AE.%202.jpg?itok=DkHlZXpd" width="50" height="37" alt="գծ. 2" title="գծ. 2" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/%D5%B6%D5%AF.%201%20poqr.jpg?itok=p4qPSRkq" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/%D5%B6%D5%AF.%201%20poqr.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/%D5%B6%D5%AF.%201%20poqr.jpg?itok=eXexWNpq" width="50" height="34" alt="նկ. 1" title="նկ. 1" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/%D5%B6%D5%AF.%202_0.jpg?itok=-wx31VC6" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/%D5%B6%D5%AF.%202_0.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/%D5%B6%D5%AF.%202_0.jpg?itok=lyLbIzka" width="31" height="40" alt="նկ. 2" title="նկ. 2" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/%D5%B6%D5%AF.%203_0.jpg?itok=eny7r8Ad" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/%D5%B6%D5%AF.%203_0.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/%D5%B6%D5%AF.%203_0.jpg?itok=hroL63qL" width="50" height="20" alt="նկ. 3" title="նկ. 3" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/%D5%B6%D5%AF.%204%20poqr_0.jpg?itok=D9E1Y4D3" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/%D5%B6%D5%AF.%204%20poqr_0.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/%D5%B6%D5%AF.%204%20poqr_0.jpg?itok=pDGd8mRM" width="50" height="35" alt="նկ. 4" title="նկ. 4" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/%D5%B6%D5%AF.%205_0.jpg?itok=Soedo8wb" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/%D5%B6%D5%AF.%205_0.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/%D5%B6%D5%AF.%205_0.jpg?itok=4QZrqSL8" width="50" height="35" alt="նկ. 5" title="նկ. 5" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/%D5%B6%D5%AF.%206%20poqr.jpg?itok=KIx1LDko" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/%D5%B6%D5%AF.%206%20poqr.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/%D5%B6%D5%AF.%206%20poqr.jpg?itok=4vnhg7uR" width="26" height="40" alt="նկ. 6" title="նկ. 6" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/%D5%B6%D5%AF.%207%20poqr_0.jpg?itok=XXvRvm2V" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/%D5%B6%D5%AF.%207%20poqr_0.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/%D5%B6%D5%AF.%207%20poqr_0.jpg?itok=CCtWoQ5V" width="50" height="35" alt="նկ. 7" title="նկ. 7" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/%D5%B6%D5%AF.%208%20poqr.jpg?itok=b4obcGhT" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/%D5%B6%D5%AF.%208%20poqr.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/%D5%B6%D5%AF.%208%20poqr.jpg?itok=Etd1-QC8" width="50" height="35" alt="նկ. 8" title="նկ. 8" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/%D5%B6%D5%AF.%209_0.jpg?itok=6K4DB85u" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/%D5%B6%D5%AF.%209_0.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/%D5%B6%D5%AF.%209_0.jpg?itok=pmO14QFg" width="50" height="33" alt="նկ. 9" title="նկ. 9" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/%D5%B6%D5%AF.%2010_0.jpg?itok=IMVixbuA" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/%D5%B6%D5%AF.%2010_0.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/%D5%B6%D5%AF.%2010_0.jpg?itok=Prya1Apl" width="50" height="31" alt="նկ. 10" title="նկ. 10" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/%D5%B6%D5%AF.%2011_0.jpg?itok=jBVEM6iE" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/%D5%B6%D5%AF.%2011_0.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/%D5%B6%D5%AF.%2011_0.jpg?itok=rYjA5AaN" width="50" height="38" alt="նկ. 11" title="նկ. 11" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/%D5%B6%D5%AF.%2012.jpg?itok=_8xanqEB" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/%D5%B6%D5%AF.%2012.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/%D5%B6%D5%AF.%2012.jpg?itok=8k3JznWT" width="50" height="24" alt="նկ. 12" title="նկ. 12" /></a><a href="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/750/public/%D5%B6%D5%AF.%2013_0.jpg?itok=FWCG7q0Q" rel="https://www.iae.am/sites/default/files/%D5%B6%D5%AF.%2013_0.jpg"><img src="https://www.iae.am/sites/default/files/styles/galleria_thumb/public/%D5%B6%D5%AF.%2013_0.jpg?itok=HXChqs2S" width="50" height="33" alt="նկ. 13" title="նկ. 13" /></a></div> </div></div></div> Tue, 12 Jan 2016 12:54:33 +0000 Ռոման Հովսեփյան 356 at https://www.iae.am https://www.iae.am/en/node/356#comments