ՀՀ ԳԱԱ ՀՆԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԱԶԳԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏ - Հայաստանի վաղ հնագիտության բաժին

Excavations of Margahovit site

Ռոման Հովսեփյան — Wed, 28 Mar 2018 15:48:38 +0000

1. History

The Margahovit settlement is located in Margahovit (formerly Hamzachiman), in Lori Region, 17 km from Vanadzor, in the middle part of Vanadzor-Dilijan highway. The monument is located on the western side of the village, on the natural and sting-shaped hillside called Sari Sop, near the source of Aghstev River. The hill occupies a total area of 7.8 hectares, of which 1.2 hectares occupies a hilltop fenced section.

Margrahov's monument is mentioned for the first time. By Khanzadyan in 1967 in his important work dedicated to the Kura-Araxian culture. Later, for a long time, the monument was forgotten and is remembered by separate archeologists and geologists. The interest in the Margahovit village is revived especially since the early 2000s when A. Gevorgyan and A. Palmier visited the monument, who were carrying out excavations in the adjacent Fioletovo monument.

No excavations have been carried out in the settlement and in the village. In order to start a serious archaeological work in Margahovit in 2010 our group visited the monument and performed preliminary reconnaissance studies in the area (ceramic debris collection, location survey).

2. Activity

2011-2017 (excluding 2015) the expedition of the Institute of Archeology and Ethnography of NAS RA has conducted excavations in Margahovit settlement. In thirteen trenches there were excavations, two of which were on the centeral- east of the hill (A, B, Kh), two south-eastern (D, Eu), two central-western (G, E), four central-northern (Z, Ee, I, J) One in the north-northeast (Tt) and one in the south-western (K) section 4 x 4 m (A, B, D, L), 4 x 6 m (Tt), 8 x 8 m (G), 5 x 8 m (E, Z, Ee), 8 x 10 m (Eu), 4 x 10 m (I, J) and 4 x 12 m (K). The excavations were carried out in 2011: A, B, C, D, 2012 - G, E, Z, 2013, B, G, Z, 2014, Tt, 2016, and in 2017, at L, K. A total area of 484 square meters has been excavated.

As a result of excavations today it is possible to speak about the existence of a four-staged settlement in Margahovit. The first three of them (early bronze, middle bronze, late bronze / early iron) are documented in layers, and the fourth is visible on the surface or as a further violation of cultural layers (medieval, new era).

Stage I - Early Bronze is the main stage of the settlement, with over 90% stratigraphic situations and finds. Nearly 95% of the ceramics known from all the excavations are Kura-Arax types. However, if A, C, E, Z, Eu, J, I, L, K excavated trenches still do not clarify the existence of sub-horizons; then by D trench it was possible to differentiate between two clay-floorings and in B and Ee, two different chronological layers, which we call IA and IB horizons.
Stage II- Middle bronze. The 2012 excavations have revealed a new phenomenon, Martkopyan ceramics, in the same context as the Kur-Araks ceramics (Trenches Z, M 5, 7), which refers to the fact that Margahovit has some potential for exploring the early Bronze-Bronze transitional phase, but there are still no clear contexts that allow us to discuss this phenomenon. Additionally, more serious data were obtained to mark the last stage of the Middle Bronze in Margahovit (structure of trenches E, M 4).
Stage III - Late Bronze / Early Iron, presented in the A, G, E, Z, Ee, Tt, K trenches, especially in the A and G destinations, where there are contradictory contexts concerning this era. In addition, late Bronze / the castle fence is from Early Iron Age.
Stage IV - Medieval and New Age, represented by medieval ceramics (E, Z, Ee, K). In addition, the rectangular structure of the central part of the hill and the cross-stones of the north-eastern part are evidences for the advanced Middle Ages (IVa), and the Muslim graves for the late medieval and tracks of new periods (IVb).

Margahovit habitat, being in a metal-mine zone, should play an important role in metallurgical developments.

The preliminary results of the work have been published here:

Gevorgyan A., Bobokhyan A., Vanyan H., Danielyan H., Archeological Works in Margahovit, Metsamorian Readings 1, Historical Cultural Preservation Museum and Historical Environment Protection Service SNCO, Piliposyan A. (ed.), Yerevan, 2017, pp. 6-24.

3. Staff

Margahovit's archaeological work is supervised by A. Gevorgyan, the employees are A. Bobokhyan, H. Vanyan, H. Danielyan. The expedition cooperates with the Archaeobotanist R. Hovsepyan, Antropologist H. Simonyan, Archaeozoologist A. Genjyan. Institute staff members participated in archeological excavations. A. Petrosyan and R. Davtyan as well as D. Twomlow and individuals from the Wessex University.

Picture List

1. Margahovit goggles, 2011

2. YSU students during excavations, 2012

3. Expedition members after the excavations in 2013.

4. General picture of the Iron Age strengthening system (Trench G), 2014.

5. The strengthening system (Trench G) Stratigraphy (lower layer, early Bronze; Upper, Iron Age), 2013.

Translated from Armenian by Noushig Zarikian

Հնագիտություն

Հայաստանի վաղ հնագիտության բաժին

Հայերեն

Ուշկիանի պրոյեկտ

Ռոման Հովսեփյան — Sun, 24 Dec 2017 19:05:25 +0000

(Սոթք 1, 2,10, Նորաբակ 1 հնավայրերի պեղումները)

2010-2015 թթ. ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի արշավախումբը (2010-2013 թթ.` Հալեի համալսարանի հետ համատեղ) հնագիտական աշխատանքներ է իրականացրել Սոթքի տարածաշրջանում, Գեղարքունիքի մարզ: Արշավախմբի նպատակն էր մի կողմից հետազոտել արդեն հայտնի հնագիտական հուշարձանները՝ ճշտումներ մտցնելու նպատակով, մյուս կողմից՝ փնտրել նորերը և այդպիսով ընդլայնել ուսումնասիրվող տարածաշրջանի բնակավայրային համակարգի մասին առկա տվյալները: Բացի այդ, արշավախմբի խնդիրներից էր պեղումներ իրականացնել կարևոր հուշարձաններում՝ տարածքի հնագիտական պարբերացման և ժամանակագրության վերաբերյալ ավելի հստակ պատկերացում կազմելու համար:

Սոթք, Սոդք, Զավդեք, Ծավդեք, Սոթից ավան կամ քաղաք բնակավայրը անտիկ և միջնադարյան շրջանում եղել է կարևոր բնակատեղի՝ Մեծ Հայքի Սյունիք նահանգում և փոխանցել իր անունը համանուն մարզին (հունական աղբյուրներում` Σοδουχηνή), որն այժմ ներառում է Վարդենիսի շրջանը և Ճամբարակի շրջանի որոշ գյուղեր: Սոթքը, տեղադրված լինելով համանուն լեռնանցքի ամենակարևոր ռազմավարական կետում, միացրել է հարավային և արևելյան Կովկասները` որպես Դվին-Պարտավ ճանապարհի կարևոր բնակավայր. ճանապարհը Սոթքից Ռմբոստյան կիրճով իջնում էր դեպի Արցախ` Թառթառի հովիտ (ներկայիս Քարվաճառի շրջան):

Տեղագրական առանձնահատկությունները Սոթքի բնակչության կողմից օգտագործվել են դեռևս նախապատմական ժամանակներից: Սակայն միայն աշխարհագրական դիրքը չէ, որ Սոթքի շրջանը դարձրել էր գրավիչ. Սոթքը տեղադրված էր նաև Մերձավոր Արևելքում իր չափերով և ներուժով ամենախոշոր ու արդեն հնում հայտնի ոսկու հանքի մոտակայքում:

Պատմությունը և գործունեությունը

Սևանա լճի հարավարևելյան ափերի հնագիտական հետազոտությունը սկսվել է XIX դ.: Այնպիսի հայ գիտնականներ և ճանապարհորդներ, ինչպիսիք են Հ. Շահխաթունյանցը, Ս. Ջալալյանցը, Ղ. Ալիշանը, Մ. Սմբատյանցը այցելել են տարածաշրջան և կատարել հուշարձանների վերաբերյալ գրառումներ: Առաջին մասնագետը, ով տարածաշրջանում զբաղվել է զուտ հնագիտությամբ Ե. Լալայանն է (1906 թ.), ապա Ս. Բարխուդարյանը, Հ. Մնացականյանը, Գ. Միքայելյանը, Ժ. Խաչատրյանը, Ա. Քալանթարյանը, Ի. Կարապետյանը և վերջերս՝ հատկապես հայ-իտալական արշավախումբը՝ Ս. Հմայակյանի և Ռ. Բիշիոնեի ղեկավարությամբ: Տարածաշրջանում էնեոլիթյան հուշարձաններ դեռևս չեն հայտնաբերվել: Վաղ բրոնզի դարն իր կուր-արաքսյան մշակույթով ներկայացված է հիմնականում բնակավայրերով, ավելի քիչ` դամբարաններով: Միջին բրոնզի դարը հայտնի է հիմնականում դամբարանների միջոցով: Ուշ բրոնզի դարը ներկայացված է ինչպես բնակավայրերով, այնպես էլ դամբարաններով: Վաղ և միջին երկաթի դարերը մանրակրկիտ ուսումնասիրված շրջաններն են, երբ հնագիտությունը գալիս է լրացնելու ուրարտական սեպագիր արձանագրությունների տվյալները:

Մեր արշավախումբը հետախուզական աշխատանքներ է իրականացրել 43 հուշարձաններում, որոնցից 23-ը նորահայտ են: Խոսքը բնակատեղիների, ամրոց-բնակատեղիների, դամբարանադաշտերի, խեցեղենի կուտակումների մասին է, որոնցից հավաքված մոտ 1000 բեկորների դիագնոստիկան ցույց է տալիս, որ գործ ունենք վաղ բրոնզի, միջին բրոնզի, ուշ բրոնզ-վաղ երկաթի, անտիկ և միջնադարյան շրջանների հետ: Պեղումներ են իրականացվել հինգ հուշարձաններում՝ Սոթք 1 ամրոց-դիտակետում, Սոթք 2 ամրացված բնակավայրում, Սոթք 10 դամբարանադաշտում և Նորաբակ 1 ամրոց-բնակավայրում և դամբարանադաշտում:

Սոթք 1. Բնակատեղին գտնվում է համանուն գյուղի արևելյան մասում: Տեղակայված լինելով վաղմիջնադարյան Դվին-Պարտավ տարանցիկ առևտրային ճանապարհի Գեղարքունիք Արցախ հատվածում և շրջակայքի նկատմամբ ունենալով վերահսկող դիրք, այն կարևոր դիտակետ է հանդիսացել: 2014 թ. իրականացրած հնագիտական պեղումները նպատակ են հետապնդել ճշգրտելու հուշարձանի ժամանակագրությունը:

Աշխատանքները ցույց են տվել, որ բնակավայրը գործել է վաղ (IV-VII դդ.) և զարգացած միջնադարում (XIII-XIV դդ.), ինչը համապատասխանում է Դվին-Պարտավ ճանապարհի գործուն ժամանակաշրջանին: Բնակատեղին ներկայանում է քարե հիմքով շինություններով, տարատեսակ խեցեբեկորներով, քարե և ապակե արտեֆակտներով:

VII-XIII դարերում ենթադրելի է, որ բնակատեղին չի գործել: Հուշարձանի վերին հորիզոնները տեղ-տեղ ներկայացված են միջնադարյան քրիստոնեական թաղումներով, որոնք թվագրվում են IX դարով: Նորագույն շրջանում ևս հուշարձանի տարածքում իրականացվել են թաղումներ:

Սոթք 2. Ամրացված բնակավայր Սոթք 2-ը գտնվում է Սոթք գյուղի արևելյան հատվածում` դեպի Սոթքի ոսկու հանքերը տանող ճանապարհին: Խոսքը ձվաձև բլրի մասին է՝ բաղկացած հարթ վերնամասից, թեք և դարավանդաձև իջնող ստորոտներից, որոնք միայն հյուսիսային կողմից են համեմատաբար հեշտ հասանելի: Սոթք 2-ն ունի յուրահատուկ ռազմավարական դիրք` գտնվելով դեպի համանուն ոսկու հանքերը և հարավային ու արևելյան Կովկասը միացնող Սոթքի անցումը տանող ճանապարհի վրա: Այս դիրքը հնարավորություն է տալիս վերահսկել ողջ տարածաշրջանը: Հնավայրում պեղումներ են իրականացվել 2011-2015 թթ:

Աշխատանքների ընթացքում պարզվել է, որ հուշարձանը գործել է դեռևս վաղ բրոնզի դարից (Ք.ա. IV հազ. II կես - Ք.ա. III հազ. I կես): Այս շրջանում բնակավայրը տարածվել է հիմնականում բլրի ստորոտին: Այն ներկայանում է կուր-արաքսյան մշակույթին հատուկ կավե ճարտարապետությամբ, տիպիկ սև փայլեցրած, սակայն անզարդ խեցեղենով, մկնդեղային բրոնզե արտեֆակտներով, ոսկրե, քարե վանակտե գործիքներով ևն: Փաստագրվել է նաև մանկան թաղում հատակի տակ, որը թվագրվում է Ք.ա. III հազ. I կեսով:

Բնակավայրը վերստին բնակեցվել է Ք.ա. XVIII դ. կես – XVI դ. (միջին-ուշ բրոնզի անցումային փուլ): Հուշարձանում փաստագրվել է կավե և քարե հիմքով ճարտարապետություն: Առանձնանում են տարբեր չափերի և խորությունների ժայռափոր հորերը, որոնք հիմնականում ունեցել են տնտեսական գործառույթ: Այս շրջանում է, որ բնակավայրն ամրացվել է միաշար պարիսպով, որն իր մեջ ներառել է բլրի վերին հարթ մասը: Հուշարձանը տեսանելի է միջին բրոնզեդարյան Սևան-Արցախյան (II) և ուշ բրոնզեդարյան Լճաշեն-Մեծամորյան (I) մշակույթների համատեքստում:

Ամենայն հավանականությամբ, ուշ բրոնզի կեսերին բնակավայրը որոշ ժամանակ չի գործել: Ուշ բրոնզի դարաշրջանը հուշարձանում ներկայացված է միայն ինտրամուրալ հարուստ թաղումով (Ք.ա. XIV-XIII դդ.): Բնակավայրը վերստին կյանքի է կոչվել Ք.ա. XII-IX դարերում (Երկաթի դար), ինչն իր արտահայտությունն է գտնում քարե հիմքով կառույցների և համապատասխան խեցեղեն բեկորների մեջ:

Սոթք 2-ը, համաձայն ռադիո-ածխածնային տվյալների, կարող էր գործել նաև Ք.ա. VIII-V դդ. և զարգացած ու ուշ միջնադարում, սակայն շերտագրական փաստագրումներ չկան, առկա են միայն որոշ խեցեղեն բեկորներ:

Այս տվյալները հնարավորություն են տալիս վերականգնելու երկրագործությամբ և անասնապահությամբ, ինչպես նաև մետաղագործությամբ ու վանակատի մշակմամբ զբաղվող մի հասարակություն, որը մեծապես կարող էր օգտվել տարածքի հարուստ մետաղահանքերից և ռազմավարական կարևոր դիրքից:

Սոթք 10. Սոթք 10 դամբարանադաշտը հայտնաբերվել է 2011 թ.: Այն գտնվում է համանուն գյուղից դեպի ոսկու հանքը տանող ճանապարհի աջ կողմում և բաղկացած է մոտ 15՝ միմյանցից հեռու գտնվող դամբարաններից, որոնցից երկուսը պեղվել են մեր արշավախմբի կողմից (2013 թ., 2015 թ.): Երկու դամբարաններն էլ թվագրվում են Ք.ա. III-II հազ. սահմանով և տեսանելի են թռեղք-վանաձորյան մշակույթի համատեքստում:

Նորաբակ 1. Նորաբակ 1-ը գտնվում է համանուն գյուղի հարավ-արևելյան հատվածում, Քարվաճառ տանող ռազմավարական կարևոր ճանապարհի վրա: Այն ձգվում է հարավարևելքից հյուսիսարևմուտք, լեռնային լանջին և բաղկացած է ամրացված բնակավայրից ու վերջինիցս հարավարևելք տարածվող դամբարանադաշտից: Ադրբեջանցիների կառուցած գոմերը և հայ զինվորների փորած խրամատները բավականին վնասել են հուշարձանը:

2011-2013 թթ. կատարված հնագիտական աշխատանքները նպատակ են հետապնդել ճշգրտելու չուսումնասիրված հուշարձանի ժամանակագրությունը: Ըստ այդմ պարզ է դարձել, որ բնակատեղին գործել է բեռևս վաղ բրոնզի դարից: Այն արտահայտված է կավե ճարտարապետությամբ, տիպիկ սև փայլեցրած անզարդ խեցեղենով ևն: Բնակավայրն իր ակտիվությանը հասել է վաղ և միջին երկաթի դարերում, իսկ վաղ երկաթի դարում այն ամրացվել է:

Նորաբակ 1 բնակավայրին կից դամբարանադաշտը բաղկացած է 21 կրոմլեխներով դամբարաններից: Մեր արշավախմբի կողնմից պեղված №1 դամբանաբլուրն իրենից ներկայացնում էր շրջանաձև կրոմլեխ, որտեղ փաստագրվել են 4 դամբանախցեր` ուղղված հյուսիս-արևելք – հարավ-արևմուտք (№1, №3) և արևելք-արևմուտք՝ մի փոքր հարավ շեղվածությամբ (№2, №4): Ռադիոածխածնային անալիզների արդյունքների համաձայն, Նորաբակի №1 դամբանաբլուրը ընդգրկում է զարգացած ուշ բրոնզից մինչև միջին երկաթ (Ք.ա. XIV-VI դդ) ընկած ժամանակահատվածը` գլխավորապես վերաբերելով վաղ երկաթին: Ամենավաղը թվագրվում է դամբանախուց №2-ը` Ք.ա. XIV-XIII դդ., ապա №3-ը` Ք.ա. XI-X դդ., №4-ը` Ք.ա. X-IX դդ. և №1-ը` Ք.ա. VIII-VI դդ.: Այս տվյալները հիմնականում տեսանելի են հնագիտական համեմատական նյութի համատեքստում:

Աշխատակազմը

«Ուշկիանի» պրոյեկտի միջմասնագիտական թիմը բաղկացած է հայկական (Ա. Բոբոխյան) և գերմանական (Ռ. Կունցե) կողմերի ղեկավարներից և միջմասնագիտական խմբից, որի մեջ մտնում են հնաբուսաբանության (Ռ. Հովսեփյան), մարդաբանության (Ռ. Մկրտչյան և Հ. Սիմոնյան), գեոֆիզիկայի (Ր. Դուրգարյան), և այլ մասնագետներ: Հնագիտական աշխատանքներն ուղեկցվել են երկրաբանական-հնամետաղագործական հետազոտություններով, որոնք ղեկավարել է՝ Խ. Մելիքսեթյանը:

Արշավախմբի աշխատանքներին ակտիվորեն մասնակցել են ԵՊՀ ուսանողները և ՀԱԻ աշխատակիցները (Մ. Ամիրյան, Ա. Ազիզյան, Հ. Դանիելյան, Հ. Սիմոնյան, Ա. Գրիգորյան, Հ. Դավեյան, Ռ. Դավթյան, Լ. Մկրտչյան, Հ. Վանյան, Ա. Սիմոնյան), ինչպես նաև Մյունխենի և Հալեի համալսարանների ուսանողները:

Հրապարակումները

Bobokhyan A., Kunze R., Meliksetian K., Pernicka E., Meller H., Archaeological Investigations around the Gold Mines of Sotk, Armenia, in: International Symposium on East Anatolia - South Caucasus Cultures, 10-13 October 2012, Erzurum University, Ιşıklı M., Can B. (ed.), Cambridge, 2015, p. 342-354.
Bobokhyan A., Kunze R., Meliksetian K., Pernicka E., Society and Metal in Bronze Age Armenia, Subartu 38, Brepols, 2017, p. 501-523.
Kunze R., Bobokhyan A., Meliksetian K., Pernicka E., Wolf D., Archäologische Untersuchungen zur Umgebung der Goldgruben in Armenien mit Schwerpunkt Sotk, Provinz Gegharkunik, Veröffentlichungen des Landesamtes für Denkmalpflege und Archäologie Sachsen Anhalt - Landesmuseum für Vorgeschichte 64, Halle, 2011, S. 17-49.
Kunze R., Bobokhyan A., Pernicka E., Meliksetian K., Projekt Ushkiani. Untersuchungen der Kulturlandschaft um das prähistorische Goldrevier von Sotk, Veröffentlichungen des Landesamtes für Denkmalpflege und Archäologie Sachsen Anhalt - Landesmuseum für Vorgeschichte 67, Halle, 2013, S. 49-88.
Ամիրյան Մ., Սևանա լճի հարավ-արևելյան ավազանը պատմա-հնագիտական համատեքստում (Ք.ա. XV-VII դդ.), Մերձավոր Արևելք. պատմություն, քաղաքականություն, մշակույթ IX-X, Երևան, 2014, էջ 17-31:
Գրիգորյան Ա., Սոթքի տարածաշրջանի անտիկ և միջնադարյան հուշարձանները, Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի աշխատություններ 2, Երևան, 2017, էջ 249-263:
Դանիելյան Հ., Նոր տվյալներ հնագույն Հայաստանի պաշտպանական համակարգերի վերաբերյալ, Մերձավոր Արևելք. պատմություն, քաղաքականություն, մշակույթ IX-X, Երևան, 2014, էջ 124-136:

Նկարների ցանկ

1-Սոթք 1-ի պեղավայր B-ի ընդհանուր պատկերը, 2014 թ.

2- Սոթք 2-ի ինտամուրալ թաղումը բացելիս (պեղավայր E), 2012 թ.

3- Ուլունքաշար Սոթք 2-ի ինտամուրալ թաղման գույքից (պեղավայր E), 2012 թ.

4- Սոթք 2-ի պեղավայր H-ի ընդհանուր պատկերը, 2013 թ.

5- Սոթք 10 դամբարանադաշտի N1 դամբարանը, 2013 թ.

6- Հնագետները պեղումների ավարտին (Սոթք 10 դամբարանադաշտի N2 դամբարան), 2015 թ.

7- Խեցանոթի բեկոր Սոթք 10 դամբարանադաշտի N2 դամբարանի թաղման գույքից, 2015 թ.

8- Նորաբակ 1-ի N1 դամբանաբլուրը պեղումների ընթացքում, 2012 թ.

9- Արշավախմբի առօրյան պեղումներից հետո, 2013 թ.

10- 2012 թ. արշավախումբը պեղումների ավարտին

Մարիամ Ամիրյան

Հնագիտություն

Հայաստանի վաղ հնագիտության բաժին

Մարգահովտի պեղումները

Ռոման Հովսեփյան — Sun, 24 Dec 2017 18:33:49 +0000

1. Պատմություն

Մարգահովիտ բնակավայրը գտնվում է Մարգահովիտ (նախկինում` Համզաչիման) գյուղում, Լոռու մարզ, Վանաձորից 17 կմ հեռավորության վրա, Վանաձոր-Դիլիջան մայրուղու միջնամասում: Հուշարձանը տեղադրված է գյուղի արևմտյան կողմում` Սարի Սոփ կոչվող բնական և դարավանդաձև կառուցվածք ունեցող բլրի վրա, Աղստև գետի ակունքի մոտակայքում: Բլուրն ընդհանուր առմամբ գրավում է 7.8 հա մակերես, որից 1.2 հա զբաղեցնում է բլրի գագաթի պարսպապատ հատվածը:

Մարգահովտի հուշարձանն առաջին անգամ հիշատակվում է Է. Խանզադյանի կողմից` 1967 թ. կուր-արաքսյան մշակույթին նվիրված իր կարևոր աշխատության մեջ: Հետագայում երկար ժամանակ հուշարձանը մոռացության է մատնվում և հիշվում է առանձին հնագետների կողմից և երկրաբանների կողմից: Հետաքրքրությունը Մարգահովտի բնակավայրի վերաբերյալ վերակենդանանում է հատկապես 2000-ականների սկզբներից, երբ հուշարձան են այցելում Ա. Գևորգյանը և Ա. Պալմիերին, որոնք պեղումներ էին իրականացնում հարակից Ֆիոլետովո հուշարձանում:

Բնակավայրում և ընդհանրապես գյուղի տարածքում երբևէ պեղումներ չեն իրականացվել: Լուրջ հնագիտական աշխատանքներ Մարգահովտում սկսելու նպատակով` 2010 թ. մեր արշավախումբը այցելեց հուշարձան և նախնական հետախուզական ուսումնասիրություններ իրականացրեց տեղում (խեցեղեն բեկորների հավաքում, տեղանքի հետազոտություն):

2. Գործունեություն

2011-2017 թթ. (բացառությամբ 2015 թ.) ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի արշավախումբը պեղումներ է իրականացրել Մարգահովիտ բնակավայրում: Տասներեք հատվածներում դրվել են պեղավայրեր, որոնցից երկուսը բլրի կենտրոնա-արևելյան (Ա, Բ, Խ), երկուսը հարավ-արևելյան (Դ, Ը), երկուսը կենտրոնա-արևմտյան (Գ, Ե), չորսը` կենտրոնա-հյուսիսային (Զ, Է, Ի, Ժ), մեկը հյուսիս-հյուսիսարևելյան (Թ), մեկը՝ հարավ-արևմտյան (Խ) հատվածում` 4 x 4 մ (Ա, Բ, Դ, Լ), 4 x 6 մ (Թ), 8 x 8 մ (Գ), 5 x 8 մ (Ե, Զ, Է), 8 x 10 մ (Ը), 4 x 10 մ (Ի, Ժ) և 4 x 12 մ (Խ) մակերեսով: Պեղումներն իրականացվել են 2011 թ.` Ա, Բ, Գ, Դ, 2012 թ.` Գ, Ե, Զ, 2013 թ.՝ Բ, Գ, Զ, 2014 թ.`Ը, Թ, 2016 թ.`Ի, Ժ և 2017 թ.՝ Լ, Խ պեղավայրերում: Ընդհանուր առմամբ պեղվել է 484 մ² մակերես:

Պեղումների արդյունքում այսօր կարելի է խոսել Մարգահովտում առկա քառափուլ բնակավայրի առկայության մասին. ընդ որում դրանցից առաջին երեքը (վաղ բրոնզ, միջին բրոնզ, ուշ բրոնզ/վաղ երկաթ) փաստագրված են շերտագրորեն իսկ չորրորդը տեսանելի է մակերեսին կամ որպես մշակութային շերտերի հետագա խախտում (միջնադար, նոր շրջան):

I փուլ - վաղ բրոնզ, բնակավայրի հիմնական փուլն է, որին են վերաբերում շերտագրական իրավիճակների և գտածոների 90 %-ից ավելին: Բոլոր պեղավայրերից հայտնի խեցեղեն նյութի մոտ 95 %-ը կուր-արաքսյան է: Սակայն, եթե Ա, Գ, Ե, Զ, Ը, Ժ, Ի, Լ, Խ պեղավայրերը առայժմ չեն հստակեցնում ենթահորիզոնների առկայությունը, ապա Դ պեղավայրում հաջողվեց տարբերակել երկու կավահատակներ, իսկ Բ և Է պեղավայրերում՝ երկու տարաժամանակյա շերտեր, որոնք մենք անվանում ենք Iա և Iբ հորիզոններ:
II փուլ - միջին բրոնզ. 2012 թ. պեղումներն ի հայտ բերեցին նոր երևույթ` մարտկոպյան խեցեղեն, կուր-արաքսյան խեցեղենի հետ նույն համատեքստում (Պեղավայր Զ, Մ 5, 7), ինչը խոսում է այն մասին, որ Մարգահովիտն ունի որոշակի ներուժ վաղ բրոնզ-միջին բրոնզ անցումային փուլը հետազոտելու համար: Սակայն դեռևս չկան հստակ համատեքստեր, որոնք թույլ տան մեզ առանձին քննարկելու հիշյալ երևույթը: Բացի այդ, ձեռք բերվեցին ավելի լուրջ տվյալներ միջին բրոնզի վերջին փուլը Մարգահովտում առանձնացնելու համար (Պեղավայր Ե, Մ 4-ի կառույցը):
III փուլ - ուշ բրոնզ/վաղ երկաթ, ներկայացված է Ա, Գ, Ե, Զ, Է, Թ, Խ պեղավայրում, հատկապես Ա և Գ պեղավայրերում, ուր կան այս դարաշրջանին վերաբերող անխաթար համատեքստեր: Բացի այդ, ուշ բրոնզ/վաղերկաթեդարյան է ամրոցի պարիսպը:
IV փուլ - միջնադար և նոր շրջան, ներկայացված է միջնադարյան խեցեղեն բեկորներով (Պեղավայրեր Ե, Զ, Է, Խ): Բացի այդ, բլրի կենտրոնական հատվածի ուղղանկյուն շինությունը և հյուսիսարևելյան հատվածի խաչքարերը, ամենայն հավանականությամբ, վկայում են զարգացած միջնադարի (IVա), իսկ մահմեդական գերեզմանները ուշ միջնադարի և նոր շրջանի (IVբ) հետքերի առկայության մասին:

Մարգահովիտ բնակավյարը գտնվելով մետաղի հանքերով հարուստ գոտում՝ կարևոր դեր պետք է խաղացած լինի մետաղագործական զարգացումներում:

Աշխատանքի նախնական արդյունքները հրապարակվել են այստեղ՝

Գևորգյան Ա., Բոբոխյան Ա., Վանյան Հ., Դանիելյան Հ., Հնագիտական աշխատանքներ Մարգահովտում, Մեծամորյան ընթերցումներ 1, Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների և պատմական միջավայրի պահպանության ծառայություն ՊՈԱԿ, Փիլիպոսյան Ա. (խմբ.), Երևան, 2017, էջ 6-24:

3. Աշխատակազմ

Մարգահովտի հնագիտական աշխատանքները ղեկավարում է Ա. Գևորգյանը, աշխատակիցներն են Ա. Բոբոխյանը, Հ. Վանյանը, Հ. Դանիելյանը: Արշավախմբի հետ համագործակցում են հնաբուսաբան Ռ. Հովսեփյանը, հնամարդաբան Հ. Սիմոնյանը, հնակենդանաբան Ա. Գենջյանը: Հնագիտական պեղումներին մասնակցել են ինստիտուտի աշխատակիցներ Ա. Պետրոսյանը և Ռ. Դավթյանը, ինչպես նաև՝ Դ. Թվոմլոուն Վեսեքսի համլսարանից:

Նկարների ցանկ

1. Մարգահովտի գոգավորությունը, 2011 թ.

2. ԵՊՀ ուսանողները պեղումների ընթացքում, 2012 թ.

3. Արշավախմբի անդամները պեղումներից հետո, 2013 թ.

4. Երկաթեդարյան ամրաշինական համակարգի ընդհանուր պատկերը (Պեղավայր Գ), 2014 թ.

5. Ամրաշինական համակարգի (Պեղավայր Գ) շերտագրությունը (ստորին շերտը՝ վաղ բրոնզի, վերինը՝ երկաթի դար), 2013 թ.

Հնագիտություն

Հայաստանի վաղ հնագիտության բաժին

English

Kurtan tomb field

Ռոման Հովսեփյան — Sun, 24 Dec 2017 17:39:52 +0000

Kourtan village of Lori region is rich in ancient settlements. In 2006, the Lori fortress expedition team (head of the expedition, Dr. Seda Devedjyan) conducted archeological excavations in the old tomb field of the village, which was largely devastated, it became an arable land. The preserved area around 1000 square meters was saturated with late bronze and early iron eras dense network of cromlechs. Many fragments of early Bronze Age Ceramics, found in tombs evidence suggests that, before the tomb field there was an early Bronze Age residence area.

Four tombs have been excavated, three of them (No. 1-3) was an early iron and one (No. 4) was belonging to the late Bronze Age.

The first three tombs that have circular and egg-shape cromlechs are almost adjacent to each other. Other cromlechs adjacent to those are visible on the unopened surface of the ground. The average diameter of the cromlechs is 4-7 meters, have a small stone-made of armor. The Tombstones are slab-box and rectangular. Directed mostly from the north-west to the southeast with a small sloping. Slabs are mummified carefully, on the four sides and on the sloping surface filled with small and medium sized stones are reinforced with whitish clay.

In box No. 1 slab-box was buried middle-aged "long-skulled" man, lying on right side with very shrunken limbs. The No. 2 was a memorial tomb and in No. 3 there were no human remains (the tomb was not clean enough).

Detected small brown and yellowish surfaces bowels, jugs with lip starting hamper-shaped handle curves, cylindrical cup, bronze box-like earing, sardonium beads, button-shape items from antimony. Distinguished brown, double-cone shape waist, broad lip, zodiac, with dimensional sculptures and worship jar with a plug. On the lips illustrated seven radial bouquets.

Two of the sculptures are probably rams (one's head is broken); the other is a lion. These are be framed with bearded beans. Aries has a male beginning. According to Shirakatsi's bibliography, Aries constellation includes seven stars (remember the seven luminescent of the clay lip). Lion is the symbol of the summer sun and the fire. The claws were be used for fire, water or space bodies, lighting ceremonies. Here the lion and the trunk are opposite, as in the zodiac, the lion and the Aquarius. The pot has its parallels in the northern regions of modern Armenia (Noyemberyan, Sanahin, Ayrum, Ijevan, Lori Berd, Teghout, etc.). We meet these met at the end of BCE II thousand and BCE I thousand beginning monuments linking to certain beliefs.

Curtan's Early Iron Age tombs can be dated to the year BCE XI-IX centuries.

The tomb chamber of the tomb No. 4 was groundbreaking, irregularly rectangular, slopping to north-east to south-west. On the floor, there was a middle aged long skulled man skeleton, lying on the right side, with a shrunken limbs. Ten clays were found, as well kitchenette, smoky and coarse, ornate and pots, cups and more.

The most remarkable are the two large, black glittering jugs in their form and finishing manner, as well as a spherical, squirrel belt magnificent jug, made with pectinate blunt tool. Similar ornaments have Lchashen (III Diabaablur), Lori Berd (Tomb No. 15), Trelee (Tbilisi), Udabno (Caketia) 2nd half millennium BC dated jars. The same ornament sometimes was found on black clays with red and white dyes. In Average Bronze this was favorite decorating in jewelry. The scroll (gray) belt with its repetitive, rhythmic ways, probably expresses the vitality of life, while the coils reminding the snakes, as a symbol of moisture and fertility. Large-scale, rough boilers are also featured in this era, which are found in rich tombstones with magnificent, twisted claws (Lori Berd, Tomb # 15). The tomb of Kurtan No. 4 dates back to the 9th century BC. XV-XIV centuries. Unlike Lori fortress, the late Bronze and Early Iron Mausoleum has a significant presence in the presence of red-surface clays and scarcity of metal. The bones of cattle are predominant in Kurta.

About the tombstones with circular cromlechs, Prof. Harutyun Martirosyan was mentioned in his substantive work. Discussing the metal items of a ruined mausoleum, he finds that they are few in Armenia, they associate with the materials of the Scythians tombs and cites and dated BCE. VI-V centuries (see A․A․ Martirosyan, Epoch Bronze and Early Iron Age in Armenia, 1964, pp. 181-191, Table XXXII).

Literature:

Devedjan S., Hobosyan S., Excavations of tombs in Kurtan village of Lori region, Old Armenian culture, XIV, Yerevan 2008, p. 113-127.

The article is translated by Noushig Zarikian

Հնագիտություն

Հայաստանի վաղ հնագիտության բաժին

Հայերեն

«Վիշապ» պրոյեկտ

Ռոման Հովսեփյան — Thu, 07 Dec 2017 06:49:50 +0000

Պատմություն

Վիշապաքարերը, լինելով Հայկական լեռնաշխարհի ամենաուշագրավ հնություններից մեկը, իրենց հայտնաբերման սկզբից` 19-20-րդ դդ. սահմանին, արժանացան մեծ ուշադրության (Ն. Մառ, Յ. Սմիռնով, Ատրպետ, Ա. Քալանթար, Լ. Մելիքսեթ-Բեկ, Բ. Պիոտրովսկի, Մ. Աբեղյան, Գ. Ղափանցյան, և այլք): Բնույթով նախ և առաջ հնագիտական արժեք հանդիսանալով` վիշապաքարերը գրավեցին մասնագետներին առավելապես արվեստի, առասպելաբանության, պաշտամունքի և ավելի սակավ հնագիտության տեսանկյունից: Այսինքն, վիշապաքարերը գրեթե չքննարկվեցին իրենց հնագիտական համատեքստի և կենսամշակութային միջավայրի, հնագիտական հատկանիշների քանակական և որակական վիճակագրության, ճշգրիտ տեղայնացման, կանոնավոր ցուցակագրման և քարտեզագրման առումներով: Հնագետների աշխատանքներում խոսքը հիմնականում արվեստաբանական տիպաբանության, պատմահամեմատական զուգահեռների (որի միջոցով` թվագրության) ու գործառույթի մասին էր: Սակայն, այնուամենայնիվ, նախորդ հետազոտությունները ստեղծեցին այն էական նախադրյալները, որոնց հիման վրա այսօր կարելի է ավելի «հնագիտացնել» մեր գիտելիքները վիշապաքար երևույթի մասին և դիտարկել այն «չարից ու բարուց անդին»:

Այդ նպատակով, ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի (ներկայացուցիչ՝ Ա. Բոբոխյան), Վենետիկի Կա Ֆոսկարի համալսարանի (ներկայացուցիչ՝ Ա. Ջիլիբերտ) և Բեռլինի Բաց համալսարանի (ներկայացուցիչ՝ Պ. Հնիլա) հովանու ներքո, 2012 թ. սկսվեց գիտական համագործակցություն, որի հիմնական խնդիրն է հետազոտել վիշապաքար երևույթը ժամանակակից հնագիտության մեթոդներով:

Գործունեություն

2012-2017 թթ. դաշտային աշխատանքներն ընթացան երկու ուղղությամբ` 1. հնագիտական հետախուզական աշխատանքներ Հայաստանի Հանրապետության տարածքում և հարակից շրջաններում, 2. հնագիտական պեղումներ Արագածի հարավային բարձունքներում` Տիրինկատար/Կարմիր Սար հուշարձանում, որը հայտնաբերվեց մեր արշավախմբի կողմից 2012 թ. և իրենից ներկայացնում է 10-ից ավելի վիշապաքարերի կուտակում մի կոմպակտ տարածքում:

Հետախուզական աշխատանքի արդյունքում մեր արշավախումբը Հայաստանի Հանրապետության տարածքում և հարակից շրջաններում տեղեկություններ է հավաքել ավելի քան 100 վիշապաքարերի մասին: Ընդ որում, դրանցից առնվազն 20-ը նախկինում անհայտ էին: Հիշյալ վիշապաքարերից 34-ն իրենց տեղում էին (in situ), այլապես մեզ հաջողվեց ճշտել նրանցից որոշների սկզբնական տեղադրությունը: 13 վիշապաքար տեղադրվեց իր անմիջական միջավայրում (in loco)` այսինքն նախնական տեղադրությունից մի քանի մետր հեռու, կամ աշխարհագրական այն կոնկրետ միջավայրում, որում նրանք նախապես կանգնած են եղել: Հավաքած տվյալները հնարավորություն են տալիս մոտենալ վիշապաքարերի գործառույթին, տարածման առանձնահատկություններին և թվագրությանը վերաբերող խնդիրների լուծմանը: Հետախուզության ընթացքում պարզվեց, որ վիշապաքարերը գրեթե միշտ առնչվում են միջին չափսի կրոմլեխների և դրանց անմիջական միջավայրի հետ, որը կարող է բաղկացած լինել` այլ կրոմլեխներից, ժայռապատկերներից, «օղուզի/հսկայի տուն/քյալաֆա» (աշտարակաձև կառույց/դամբարան) հիշեցնող շինություններից, արհեստական քարակույտերից: Վիշապաքարերի մեծ մասն ընկած են իրենց տեղում` դամբարանանման քարաշար պատվանդանի կենտրոնում կամ նրա անմիջական սահմանին` կրոմլեխի եզրագծին, որոշ դեպքերում, չի բացառվում, նաև` մասամբ կրոմլեխից դուրս: Կրոմլեխի այն ձևը, որը տեսանելի է վիշապաքարերի միջավայրում, հայտնի է բրոնզի և երկաթի դարերի Հայկական լեռնաշխարհում: Վերջիններիս տարածումը ծովի մակերևույթից 2000-3000 մ բարձրության վրա տիպական պիտի լիներ թերևս այն ժամանակահատվածների համար, երբ բարձր լեռնային շրջանները ձեռք են բերել որոշակի իմաստային և կիրառական բովանդակություն: Վերոհիշյալ տվյալներից ելնելով` կարելի է ենթադրել, որ վիշապաքարը գլխավորապես հասարակական հիշողության կազմակերպմանն առնչվող հուշարձան է: Վիշապաքարային համալիրները մարմնավորում են բարձր լեռնային մակարդակի վրա գտնվող յուրահատուկ մշակութայնացված տարածքներ:

Արագածի հարավային փեշերին, ծովի մակերևույթից մոտ 2900 մ բարձրության վրա գտնվող Տիրինկատար հուշարձանախմբի պեղումները սկսվեցին 2013 թ.: Պեղումներին զուգահեռ իրականացվում են գեոֆիզիակական և հնաբուսաբանական հետազոտություններ: Առանձին վիշապաքարերի պեղումները ցույց են տալիս, որ ընդհանուր առմամբ գործ ունենք կրոմլեխի մեջ կամ առանց կրոմլեխի նախկինում կանգնած հուշարձանների հետ, որոնց շրջակայքում ի հայտ են գալիս խեցեղեն բեկորներ (ամբողջական անոթներ), վանակատի ցլեպներ և գործիքներ:

Արված ռադիոածխածնային անալիզները հնարավորություն են տալիս թվագրել վիշապաքարերը և համապատասխան կոնտեքստները հիմնականում միջին բրոնզի դարով: Պարզ է դառնում նաև, որ հետազոտվող տարածք այցելություններ են կատարվել պղնձի դարում և միջնադարում:

Աշխատանքի նախնական արդյունքները հրապարակվել են հետևյալ աշխատանքներում.

Gilibert A., Bobokhyan A., Hnila P., Dragon Stones in Context: The Discovery of High-Altitude Burial Grounds with Sculpted Stelae in the Armenian Mountains, Mitteilungen der Deutschen Orient-Geselschaft 144, Berlin, 2012, p. 93-132.

Բոբոխյան Ա., Ջիլիբերտ Ա., Հնիլա Պ., Վիշապաքարերի հնագիտություն, Վիշապ քարակոթողները, Պետրոսյան Ա., Բոբոխյան Ա. (խմբ.), Երևան, 2015, էջ 269-396:

Աշխատակազմ

«Վիշապ» պրոյեկտի միջմասնագիտական թիմը բաղկացած է հայկական (Ա. Բոբոխյան), իտալական (Ա. Ջիլիբերտ) և գերմանական (Պ. Հնիլա) կողմերի ղեկավարներից ու միջմասնագիտական խմբից, որի մեջ մտնում են գեոֆիզիկայի (Հ. Ֆոն դեռ Օսթեն, Գերմանիա), հնաբուսաբանության (Ռ. Հովսեփյան, Հայաստան), քարի հետքաբանական անալիզի (Ք. Փուրշվից, Գերմանիա) մասնագետները: Արշավախմբի աշխատանքներին ակտիվորեն մասնակցում են Երևանի պետական համալսարանի ուսանողները և ՀԱԻ երիտասարդ գիտնականները (Հ. Դանիելյան, Մ. Ամիրյան, Հ. Սիմոնյան, Ա. Գրիգորյան, Մ. Սիմոնյան, Մ. Շահմուրադյան, Հ. Ազիզբեկյան, Ն. Ասպատուրյան, Հ. Դավեյան, Ա. Մկրտչյան, Ս. Մանուկյան), ինչպես նաև Բոլոնիայի համալսարանի ուսանողները (Ա. Վալսեկ, Ա. Գալլի):

Նկարների ցանկ

1. Տիրինակատարի վիշապային գոգովորությունը, 2013 թ.

2. Մի «սովորական» օր Տիրինկատարում, 2016 թ.

3. Տիրինկատար 11 վիշապաքարի պեղումների ընթացքում, 2017 թ.

4. Երևանի և Բոլոնիայի համալսարանի ուսանողները Տիրինկատար 4 վիշապաքարի մոտ, 2016 թ.

5. Արշավախմբի անդամները Տիրինկատար 10 վիշապաքարի մոտ, 2014 թ.

Արսեն Բոբոխյան

Հնագիտություն

Հայաստանի վաղ հնագիտության բաժին

Կուրթանի դամբարանադաշտ

Ռոման Հովսեփյան — Wed, 22 Nov 2017 05:40:29 +0000

Լոռու մարզի Կուրթան գյուղը հարուստ է վաղ հնավայրերով: 2006 թ. Լոռի Բերդի արշավախմբի ջոկատը (արշավախմբի ղեկավար` պ.գ.թ. Սեդա Դևեջյան) հնագիտական պեղումներ կատարեց գյուղի հին դամբարանադաշտում: Վերջինս մեծ մասամբ ավերված էր, դարձել էր վարելահող: Անաղարտ մնացած շուրջ 1000 քմ մակերեսը հագեցած էր ուշ բրոնզի և վաղ երկաթի դարաշրջանների կրոմլեխների չափազանց խիտ ցանցով: Դամբարանների զրահներում ի հայտ եկած վերգետնյա վաղ բրոնզեդարյան խեցեղենի բազմաթիվ բեկորները վկայում են, որ մինչ դամբարանադաշտը այստեղ գոյություն է ունեցել վաղ բրոնզեդարյան բնակավայր:

Պեղվել են չորս դամբարաններ. երեքը (№№ 1-3)՝ վաղ երկաթի, մեկը (№ 4)՝ ուշ բրոնզի դարաշրջաններին պատկանող:

Առաջին երեք դամբարաններն իրենց շրջանաձև և ձվածիր կրոմլեխներով գրեթե իրար կից են: Սրանց հարող այլ կրոմլեխներ երևում են գետնի չբացված մակերեսին: Կրոմլեխների միջին տրամագիծը 4-7 մ է, ունեն փոքր քարերից կազմված զրահ: Դամբանախցերը սալարկղային են, ուղղանկյունաձև: Ուղղված են առավելապես հյուսիս-արևմուտքից հարավ-արևելք փոքր թեքությամբ: Սալարկղները զմռսված են խնամքով, չորս կողմերում և ծածկի սալի մակերեսին լցված մանր ու միջին չափի քարերը ամրացած են սպիտակավուն կավաշաղախով:

№ 1 սալարկղում թաղված էր միջին տարիքի «երկարագանգ» տղամարդ, աջ կողքի պառկած, խիստ կծկված վերջույթներով, № 2-ը հուշադամբարան էր, իսկ № 3-ում մարդկային մնացորդներ չկային (դամբարանն անաղարտ չէր):

Հայտնաբերվեցին ոչ մեծ ծավալների դարչնամոխրագույն և դեղնավուն մակերեսներով քրեղաններ, զարդարուն կճուճներ, սափոր՝ շուրթից սկսվող սապատաձև կանթով, գլանաձև գավաթ, բրոնզե քառակող օղ, սարդիոնե ուլունքներ, կոճակաձև իրեր՝ ծարիրից: Աչքի է ընկնում շագանակագույն, երկկոնաձև իրանով, լայնաշուրթ, կենդանակերպ, ծավալային քանդակներով և ծորանով պաշտամունքային կճուճը: Շուրթի վրա կետիկներով պատկերված են յոթ ճառագայթաձև փնջեր: Քանդակներից երկուսը հավանաբար խոյեր են (մեկի գլուխը կոտրված է), մյուսը՝ առյուծ: Սրանք շրջանակված են վերադիր հատիկներով: Խոյը արական սկիզբ ունի: Ըստ Շիրակացու մատենագրության, խոյի համաստեղության մեջ մտնում են յոթ աստղեր (հիշենք կճուճի շուրթի յոթ լուսատուները): Առյուծն ամառային արևի, կրակի խորհրդանիշն է: Կճուճն օգտագործվել է կրակի, ջրի կամ տիեզերական մարմինների, լուսատուների հետ կապված արարողությունների ժամանակ: Այստեղ առյուծն ու ծորանը հակադիր են՝ դեմ դիմաց, ինչպես կենդանակերպում՝ առյուծն ու ջրհոսը:

Կճուճն իր զուգահեռներն ունի արդի Հայաստանի հատկապես հյուսիսային շրջաններում (Նոյեմբերյան, Սանահին, Այրում, Իջևան, Լոռի Բերդ, Թեղուտ և այլն), հանդիպում են մ.թ.ա. II հազ. վերջի և մ.թ.ա. I հազ. սկզբի հուշարձաններում` կապվելով որոշակի հավատալիքների հետ:

Կուրթանի վաղ երկաթեդարյան դամբարանները կարող են թվագրվել մ.թ.ա. XI-IX դդ.:

№ 4 դամբարանի դամբանախուցը հիմնահողային էր, անկանոն ուղղանկյունաձև, հյուսիս-արևելք հարավ-արևմուտք փոքր թեքությամբ: Հատակին, միջին տարիքի երկարագանգ տղամարդու կմախք էր, պառկած աջ կողքի, կծկված վերջույթներով:

Հայտնաբերվեցին տասը կավամաններ. խոհանոցային՝ մրոտ և կոպիտ, նաև զարդարուն և շքեղ կճուճներ, քրեղաններ, գավաթ և այլն:

Առավել հատկանշական են երկու մեծ, սև փայլեցրած կճուճներն իրենց ձևով ու հարդարման եղանակով (փայլանախշ ակոսագոտիներ), ինչպես նաև գնդաձև, ոլորանախշ գոտիով շքեղ կճուճը, կատարված՝ սանրատամ, բութ գործիքի միջոցով: Նման զարդագոտիներ ունեն Լճաշենի (III դամբանաբլուր), Լոռի Բերդի (դամբարան №15), Թրելիի (Թբիլիսի), Ուդաբնոյի (Կախեթիա) մ.թ.ա. II հազարամյակի կեսերով թվագրվող կճուճները: Նույն զարդանախշը սև կավամանների վրա երբեմն կատարվում են կարմիր և սպիտակ ներկերի միջոցով: Միջին բրոնզում, այն սիրված զարդաձև էր ոսկերչության մեջ: Ոլորանախշ (մեանդր) գոտին իր կրկնվող, ռիթմիկ ձևերով, հավանաբար արտահայտում է կյանքի հարատևությունը, իսկ գալարներով՝ օձին, որպես խոնավության և արգասավորման խորհրդանիշ: Հիշյալ դարաշրջանին հատուկ են նաև լայնաբերան, կոպիտ կճուճ-կաթսաները, որոնք հանդես են գալիս հարուստ դամբարաններում, շքեղ, ոլորանախշված կճուճների հետ (Լոռի Բերդ, դամբարան №15): Կուրթանի №4 դամբարանը թվագրվում է մ.թ.ա. XV-XIV դարերով:

Ի տարբերություն Լոռի Բերդի, Կուրթանի ուշ բրոնզի և վաղ երկաթի դամբարաններում զգալի են կարմրադեղնավուն մակերեսներով կավամանների առկայությունը և մետաղի սակավությունը: Կուրթանում գերակշռում են խոշոր եղջերավոր անասունների ոսկորները:

Կուրթանի շրջանաձև կրոմլեխներ ունեցող սալարկղային դամբարանների մասին, ժամանակին հիշատակել է պրոֆ. Հարություն Մարտիրոսյանն իր հիմնավոր աշխատանքում: Քննարկելով ավերված մի դամբարանի մետաղյա իրերը` գտնում է, որ դրանք քիչ են հանդիպում Հայաստանում, կապեր են դրսևորում սկյութական դամբարանների նյութերի հետ և թվագրում է դրանք մ.թ.ա. VI-V դարերով (տես՝ А.А. Мартиросян, Армения в эпоху бронзы и раннего железа, Ереван, 1964, с. 181-191, табл. XXXII).

Գրականություն

Դևեջյան Ս., Հոբոսյան Ս., Դամբարանների պեղումներ Լոռու մարզի Կուրթան գյուղում, Հին Հայաստանի մշակույթը, XIV, Երևան 2008, էջ 113-127:

պ.գ.թ. Սեդա Դևեջյան

Հնագիտություն

Հայաստանի վաղ հնագիտության բաժին

Դաշտային հետազոտութուններ

English

Կոտայքի մարզի հուշարձանների հետախուզում և քարտեզագրում

Ռոման Հովսեփյան — Mon, 08 Feb 2016 19:14:10 +0000

Կոտայքի մարզում հայ-իտալական արշավախմբի կողմից իրականացվող հնագիտական ուսումնասիրությունների նպատակն է մանրամասն հետազոտել Հրազդան գետի վերին ավազանը և կազմել նշված հատվածի հնագիտական քարտեզը։

Նախագիծն իրականացվում է 2013 թվականից ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի, Միջերկրածովյան և արևելյան երկրների ուսումնասիրության միջազգային ասոցիացիայի, Իտալիայի արտաքին գործերի նախարարության միջև համագործակցությամբ:

Երեք գործաշրջանների ընթացում հետազոտություններ են կատարվել 52 հնավայրերում, որոնցից 17-ը հայտնաբերվել են արշավախմբի կողմից, իսկ 35-ը հանդիսանում են ՀՀ պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների պետական ցուցակում ընդգրկված հուշարձաններ։ Արշավախմբի կողմից հստակեցվել է այդ հուշարձանների թվագրությունը, ապագայում ստեղծվելիք հնագիտական քարտեզի համար գրանցվել են տեղագրական տվյալները (GPS)։ Հայտնաբերված հուշարձանները ժամանակագրվում են պալեոլիթից մինչև միջնադար։ Արշավախմբի կողմից հայտնաբերված նորահայտ հուշարձանները կարելի է բաժանել 5 խմբի՝ բացօթյա կայաններ (4), քարայր կացարաններ (5), ամրոցներ (2), ջրաղացներ (3), խաչանշաններով քարեր (6) և խաչքարեր (2)։ Այն հուշարձանները, որոնք ընդգրկված են ՀՀ պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների պետական ցուցակում և հետազոտության ընթացքում այցելվել են արշավախմբի կողմից կարելի է բաժանել 3 խմբի՝ ամրոցներ (3), գյուղատեղիներ (4), միջնադարյան գերեզմանոցներ, ջրաղացներ, վանքեր, եկեղեցիներ, մատուռներ, խաչքարեր (28)։

Հիմնական աշխատանքները

Բացօթյա կայաններ

Սոլակ 1 բացօթյա կայանը գտնվում է Հազդան գետի միջին հոսանքում, անմիջապես դարավանդի եզրին։ Հնավայրը հայտնաբերվել և նախնական ուսումնասիրության է ենթարկվել 2014թ. հետախուզական աշխատանքների ընթացքում։ Դեպի կիրճը ճանապարհ անցկացնելու համար տեխնիկայով հնավայրը երկու մասի է բաժանվել, արդյունքում բացվել էր մշակութային շերտի մի հատված, իսկ հեռացված հողի միջից դուրս էին գալիս վանակատե իրեր, որոնք չնայած որոշակի տեղաշարժմանը, բավականին լավ էին պահպանվել: 2015 թ. հնագիտական շերտերի առկայությունը և կայանի թվագրությունը ճշտելու նպատակով հետախուզական պեղումների է ենթարկվել հայ – ամերիկյան արշավախմբի կողմից։ Հայտնաբերված բոլոր իրերը պատրաստված են վանակատից: Քարի ինդուստրիայի նախնական տեխնիկա-տեխնոլոգիական ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ քարի մշակման ողջ գործընթացն իրականացվել է կայանի տարածքում, այն հատուկ է պալեոլիթի եզրափակիչ փուլին` վերին պալեոլիթի վերջին և նախապես կարող է թվագրվել Ք.ա. XV - XII հազարամյակների սահմաններում։

Քարայր կացարաններ

Արշավախումբը հետազոտել է Հրազդան գետի Հրազդան - Սոլակ հատվածը և Հրազդան գետի կիրճում հայտնաբերել երեք քարայրներ Սոլակ 01 (KSP 029), Սոլակ 02 (KSP 031), Սոլակ 03 (KSP 033): Քարայրներից երկուսում արված հետախուզական փոսորակներում, վաղ շրջանի մշակութային մնացորդներ չեն արձանագրվել։ Ամենայն հավանականությամբ, քարայրներն ինտենսիվորեն օգտագործվել են նաև միջնադարում, դրա վկայությունն են մակերևույթին առկա ուշ միջնադարայան խեցեղենի բեկորները և օջախները։

Ջրաղացներ

Հրազդան գետի կիրճում՝ Քաղսի և Սոլակ գյուղերի միջև ընկած հատվածում, արշավախմբի կողմից հայտնաբերված ջրաղացների համալիրը, որոնց պատերը երբեմն երկու մետրից ավելի են, մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում։ Արձանագրվել են երեք ջրաղացները իրենց օժանդակ կառույցներով։ Հրազդան գետի ջուրը բուն ջրաղացից մոտ 200 մ հեռավորությունից պատվարի միջոցով շեղելով՝ բավականին մեծ ջրանցքի միջոցով հասցվել է մինչև ջրաղաց։ Ամենայն հավանականությամբ, ջրաղացների համալիրի մեջ մտնող որոշ կառույցներ կարող էին օգտագործվել նաև ձկնորսական նպատակներով։ Արշավախումբը նախատեսում է ապագայում առավել մանրամասն հետազոտական աշխատանքներ կատարել այս հուշարձաններում, արժևորել և չափագրել դրանք, ճշտել հնարավոր օգտագործման ժամանակաշրջանը, ուսումնասիրել դրանց աշխատանքի սկզբունքը։

Ուսումնասիրություններ Հրազդանի Բերդի դար ամրոցում

2014 թ. արշավախումբն ուսումնասիրություններ կատարեց Հրազդան քաղաքի Բերդի դար կոչվող ամրոցում: Ամրոցն իշխող դիրք ունի շրջակայքի նկատմամբ և հետաքրքիր է հատակագծային առումով։ Այսպիսի բերդշեների բնորոշ հատկանիշներից է ռելիեֆի ընձեռած հնարավորությունների առավելագույն օգտագործումը, պարիսպների և մուտքերի ամրացումն ուղղանկյուն որմնահեցերով, մի քանի շարք պարիսպների հիմնումը (հմմ. Թղիթ, Մոտկան բերդ, Ծիծեռնակաբերդ)։

Ամրոցի մուտքը գտնվում է հարավարևելյան անկյունում: Ամրոցի կենտրոնական մասում անցկացվել է հետախուզական փոսորակ, որտեղից հայտնաբերված սակավաթիվ խեցեղենը կարելի է թվագրել ուշ բրոնզ – վաղերկաթիդարյան ժամանակաշրջանով։

Փրկարարական պեղումներ Մեղրաձոր գյուղում

Երկու վաղբրոնզեդարյան հնավայրեր ուսումնասիրվել են Մեղրաձոր գյուղում: Դրանցից առաջինը հարմար դիրք ունենալու պատճառով օգտագործվել է բջջային օպերատորների կողմից, որոնք իրենց աշտարակներն են կանգնեցրել անմիջապես ամրոցի վրա։ Այդ աշխատանքների հետևանքով բացված ճանապարհի կտրվածքից էլ 2012 թ. Մարմարիկ գետի հովտում հետախուզական աշխատանքներ իրականացնող հայ-ամերիկյան արշավախմբի (ղեկավարներ` Ա. Պետրոսյան, Դ. Պիտրսոն) կողմից հայտնաբերվեցին վաղբրոնզեդարյան խեցեղենի մնացորդներ, ապա այս հնավայրը մանրամասն ուսումասիրվեց Կոտայքի հետախուզական ծրագրի 2015 թ. գործաշրջանի ընթացքում։ Այստեղ 1980-ական թվականներին պեղումներ է իրականացրել Լ. Բիագովը, սակայն, ըստ հրատարակված աշխատանքների, այդ ժամանակ վաղբրոնզեդարյան շերտեր չեն արձանագրվել: Մյուս հնավայրը հայտնաբերվել է ՀՀ պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների պետական ցուցակում գտնվող Մեղրաձորի Բերդի գլուխ կոչվող ամրոցում շինարարական աշխատանքներ կատարելու նպատակով ճանապարհի անցկացման ժամանակ։ Արշավախմբի նախաձեռնությամբ այդ աշխատանքները դադարեցվել են: Խաթարված շերտերից հայտնաբերված խեցանոթների բեկորները ժամանակագրվում են վաղբրոնզեդարայն և ուշբրոնզեդարյան շրջանփուլով։

Ուսումնասիրություններ Քաղսի գյուղում

Քաղսի գյուղի մոտ հնագիտական հետախուզում կատարելիս արշավախմբի կողմից հայտնաբերվեց մի ամրոց, որը ՀՀ պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների պետական ցուցակում ընդգրկված չէ։ Բազալտի մեծ բլոկներից կառուցված պատերի հաստությունը 3.7 մ է, ամրոցի մուտքը գտնվում է հյուսիս-արևմտյան մասում, պատերը կառուցված են ուղիղ, առանց որմնահեծների և աշտարակների։

Երկու վաղբրոնզեդարյան հնավայրեր ուսումնասիրվել են Քաղսի գյուղի տարածքում (Քաղսի 1, 2): Քաղսի 2-ում անցկացված հետախուզական փոսորակից վաղբրոնզեդարյան խեցեղենի համատեքստում հայտնաբերվել է վանակատից պատրաստված ամանի մաս։ Վանակատից պատրաստված ամանները հայտնի են Մերձավոր Արևելքի Ք.ա. VI - III հազարամյակների մի շարք հնավայրերից (Դոմուզթեփե, Զակրոս, Ուր և այլն)։ Նշված գտածոն մեր տարածաշրջանից առայժմ հայտնի միակ օրինակն է։

Պեղումներ Սոլակ 1 հնավայրում

Սոլակ 1 նորահայտ հնավայրը գտնվում է համանուն գյուղում: 2013 թ. հնավայրում 4 հետախուզական փոսորակներ էին անցկացվել: Փոսորակներից մեկն արվել էր բլրի վրա հայտնաբերված շինության արևելյան մասում։ Հետագա երկու գործաշրջանների ընթացքում ամբողջությամբ պեղվեց կառուցի սենյակներից մեկը և միջանցքը։ Սենյակի հատակին առկա էր մոխրից և կարբոնացած փայտի բեկորներից բաղկացած շերտ, որը, ամենայն հավանականությամբ, հանդիսանում էր փայտյա ծածկի մնացորդը: Հատակի տակ բացվել է տարածքը հարթեցնելու համար արված, խճաքարից բաղկացած ստերիլ շերտ: Միջանցքի պեղումներով բացվել է շինության սալարկված մուտքը։ Պեղումների ընթացքում արձանագրվեցին ինը շերտագրական և հինգ պատային շերտագրական միավորներ։ Շերտերի մեծ մասը վերաբերում են ավիրված պատերին, որն առաջացել է քարերի խորը ագլոմերացիայից, լցված խճաքարով: Հնավայրը, ըստ Պ. Ավետիսյանի կողմից առաջարկված փուլաբաժանման համակարգի, ամենայն հավանականությամբ, պետք է թվագրել Լճաշեն - մեծամորյան V A/B փուերով (մ.թ.ա. VIII դ. առաջին քառորդից մինչև մ.թ..ա. VI դ. կես) և դիտարկել այդ փուլի այլ հուշարձանների համատեքստում: Սոլակ 1-ը, հնարավոր է, ամրոցային համակարգի մասն էր կազմում, որը կապում էր հարավում գտնվող ամրոցները (Էրեբունի, Արամուս) Սևանի ավազանի ամրոցներին (Լճաշեն, Ծովինար)։ Կարևոր հանգամանք է նաև այն, որ պեղումների արդյունքում հայտնաբերված խեցեղենը, բացառությամբ մի քանի բեկորների, որոնք ձևով և բաղադրությամբ նման են թե՛ ուրարտական փուլի կարմիր - փայեցված օրինակներին, թե՛ հետուրարտական փուլի նմանատիպ խեցեղենին, հիմնականում «տեղական» են։

Գրականություն

Պետրոսյան Ա., Լա Ֆարինա Ռ., Դան Ռ., Կաստելուչիա Մ., Ռաչիդի Մ., Պետրոսյան Ա., Նորահայտ Սոլակ-1 ամրոցի 2013-2015 թթ. պեղումների հիմնական արդյունքները, Եր., «Ազգաբանություն, հնագիտություն, բանագիտություն, միջգիտակարգային մոտեցումներ» N 14, 2015, էջ 22 – 23:
Castelluccia M., Dan R., La Farina R., Petrosyan A., Raccidi M., The first Season of the Kotayk Survey Project: Preliminary Report, Aramazd, Armenian Journal of Near Estern Studies (AJNES), volume VII, Issue 2 – 2012, pp. 28-35.
Castelluccia M., Dan R., La Farina R., Nahapetyan S., Raccidi M., Petrosyan A., 2015, The Armenian-Italian excavation in Kotayk. Results of the 2013 campaign and planned future activities, Cultural Heritage Preservation 2014, International conference.
Petrosyan A., Dan R., La Farina R., Raccidi M., Castelluccia M., Gasparyan B., Babajanyan A., 2015, The Kotayk Survey Project (KSP): Preliminary Report on 2014 Fieldwork Activity, Aramazd, Armenian Journal of Near Estern Studies AJNES IX/1, p. 58–68.
https://independent.academia.edu/KotaykSurveyProject
https://www.facebook.com/Kotayk-Survey-Project-545769408878506/info

Արթուր Պետրոսյան

Կոտայքի հետախուզական ծրագրի հայկական կողմի համաղեկավար

Հայաստանի վաղ հնագիտության բաժին

Կարմիր Բերդ

Ռոման Հովսեփյան — Tue, 02 Feb 2016 06:20:44 +0000

Կարմիր բերդը հայտնի է նաև Կիզիլ կալա, Թազաքենդ, Գայախարաբա անվանումներով: Տեղանքը Կարմիր բերդ է անվանվել քանաքեռցիների կողմից, իսկ Թազաքենդը և Գայախարաբան դամբարանադաշտի տարածքում գտնվող և այժմ գոյություն չունեցող գյուղերի անվանումներն են: Դամբարանի տարածքում 1965թ. հիմնադրվել է Զովունի գյուղը: Հնավայրը բաղկացած է դամբարանադաշտից և ամրոցից:

Դամբարանադաշտում պեղվել է միջին բրոնզի, ուշ բրոնզի և երկաթի դարաշրջանների 197 դամբարան, որտեղ գերակշռում են երկաթեդարյան դամբարանները: Կարմիր բերդի դամբարանադաշտից իր անվանումն է ստացել միջին բրոնզի մշակույթային փուլերից մեկը՝ կարմիրբերդյանը, որը թվագրվում է Ք.ա. XVIII – XVI դդ.:

Դամբարանադաշտը հայտնի է դարձել 1895 թ., երբ Մ. Զաքարյանցը տարածքից հավաքված նյութը հանձնել է Ռուսական Հնագիտական ընկերությանը: Դամբարանադաշտում պեղումներ են կատարել Պ. Չարկովսկին (1896 թ., 22 դամբարան), Մ. Զաքարյանցը (1903 թ., 17 դամբարան), Է. Ռյոսլերը (1904 թ., 28 դամբարան), Հ. Մարտիրոսյանը (1962 թ., 30 դամբարան, նյութը չի հրատարակվել), Ս. Եսայանը (1965 -1967 թթ., 73 դամբարան), Վ. Ավետյանը (1974 – 1975 թթ., 12 դամբարան), Ա. Փիլիպոսյանը և Ն. Ենգիբարյանը (1991 թ., 15 դամբարան, գծ. 1, նկ. 2, 3):

Արտաքինից դամբարաններն ունեն կրոմլեխով եզրագծված տարբեր բարձրությամբ թմբերի տեսք: Խցի կառուցվածքով երեք տիպի են` հիմնահողային (միջին բրոնզ), քարարկղային և սալարկղային (ուշ բրոնզ, վաղ երկաթ): Խցերը ծածկված և շարված են տուֆ քարով:

Դամբարանադաշտից 500 մ արևմուտք, գետի կիրճով երեք կողմից շրջապատված հրվանդանի վրա գտնվող 3,5 հա տարածք ընդգրկող ամրոցն ավելի քիչ է ուսումնասիրված: Այստեղի պեղումները կրել են հետախուզական բնույթ: Ամրոցում հատվածաբար պահպանվել են մոտ երկու մետր բարձրությամբ չոր շարվածքով բազալտից պատերը: Միջնադարում ամրոցն օգտագործվել է, ինչի մասին վկայում են պատերին ավելացված շաղախով շարված տուֆի շարքերը: Այստեղ կատարված փոքրածավալ պեղումները հիմք են տալիս եզրակացնելու, որ ամրոցը Ք.ա II հազարամյակի կեսերից սկսած գոյատևել է մինչև Ք.ա. VII դար և կրկին վերաբնակեցվել է վաղ միջնադարում:

Գրականություն

Ավետյան Վ., Գործնական աշխատանքներ հնագիտությունից, Երևան, 1983, աղ. II/1, 7, 8, 9; IV/1, 17; IX/1, 2, 3, 5; XI/1-14:
Ենգիբարյան Ն., Կարմիր բերդ դամբարանադաշտի 1991 թ., պեղումները, Խալդյան զորությամբ…, հոդվածների ժողովածու` նվիրված Բ. Պիոտրովսկու 100-ամյակին, խմբ. Պ. Ավետիսյան, Ա. Պետրոսյան, Երևան, 2010, էջ 132-151:
Եսայան Ս., Հնագիտական իրերի կատալոգ Երևանի պատմության թանգարանի, II, Երևան, 1967, էջ 10-14, աղ. XII-XVI:
Եսայան Ս., Հնագիտական իրերի կատալոգ Երևանի պատմության թանգարանի, II,I Երևան, 1972, էջ 9-18:
Дневник раскопок за 1896 год, произведенных П.В.Чарковским в Эриванской губернии и уезда близ села Дневник Э. Реслера, архив ИА АН СССР, т. 1, дело 241/1895.
Есаян С., Ереван, Ереван, 1969, таб. 20, 21, 23-27.
Карапетян Л., Раскопки Кармир-бердской (Тазакендской) крепости, Советская археология, 1972, № 2, стр. 164-170.
Кушнарева К., Тазакендский могильник в Армении, Советская археология, 1960, №1.
Мартиросян А., Армения в эпоху бронзы и раннего железа, ереван, 1964, стр. 47-48, 83-88.
Тазакенд ЛОИАН, архив, ф.1, д. №140, за 1896 г. (օրագրի մյուս օրինակը պահվում է Վրաստանի պետական թանգարանում):
Спицин А., Некоторые Закавказские могильники. Известия Императорской Археологической коммисии, С. Петербург, 1909, выпуск 29.

Նորա Ենգիբարյան

Հայաստանի վաղ հնագիտության բաժին

Վաղ բրոնզի դարի խեցեղենի ուսումնասիրություն

Ռոման Հովսեփյան — Tue, 13 Oct 2015 15:47:29 +0000

Հայաստանի վաղ հնագիտության բաժին

Խեցեգործական մշակույթը էնեոլիթյան Հայաստանում

Ռոման Հովսեփյան — Tue, 13 Oct 2015 15:39:03 +0000

Հայաստանի վաղ հնագիտության բաժին