Ս. Սար­գիս վանական համալիրը գտնվում է Արագածոտնի մարզի Ուշի գյուղում և տեղադրված է մ.թ.ա. II-I հազ. թվագրվող ամրոց-բնակավայրի հարա­վային լան­ջին։

Վանքի շինությունները կառուցվել են V-XVIII դդ. տարբեր ժամանակա­հատ­ված­նե­րում, բայց բոլորն էլ կործանվել են 1827 թ. երկրաշարժի հետևանքով։ XIX դ.  30-ական թվա­­­կաններից Ուշի այցելած ճանապարհորդների ու ուսումնասիրողների երազանքն է եղել վանական համալիրը պեղված և ուսումնասիրված տեսնելը (Հով­հաննես եպիս­կոպոս Շահխաթունյանց, Ղևոնդ Ալիշան, Խաչիկ վարդապետ Դադ­յան և ուրիշներ)։

Տարիների այդ երազանքը իրականացվել է միայն 1999 թ., մերօրյա մեծ բարե­ր­ար, Երևանի Պետական համալսարանի Աստվածաբանության ֆակուլտետի դեկան, գե­րա­շնորհ Շահե արքեպիսկոպոս Աճեմյանի հոգածությամբ։

Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի արշավախումբը (պեղումների ղե­­կա­վար Ֆրինա Բաբայան, գիտական խորհրդատու Արամ Քալանթարյան, ճարտա­րա­պետներ՝ Գրիգոր և Կորյուն Ղաֆադարյաններ), երեք տարվա ընթացքում պեղել և բա­ցել է 3-5 մ հաստությամբ հողի շերտի տակ թաղված բոլոր կառույցների փլատակ­ները. Ս. Սարգիս եկեղեցի-վկայարանը, Ս. Աստվածածին եկեղեցին, գավիթը, զանգա­կա­տունը, արտաքին սրահը, վանախցերը, հասարակական, բնակելի և տնտեսական շի­նությունները, պարիսպը՝ հինգ աշ­տարակներով, պարսպի արտաքին տարածքը, վան­քի գլխա­վոր մուտքը, երկրորդ մուտքը և այլ մանրամասներ։

Առանձնանում է երկրաշարժից հետո մասնակի պահպան­ված Ս. Սարգիս եկե­ղե­ցի-վկայարանը։ Վերջինս միանավ, երկ­թեք տանիքով ուղղանկյուն շինություն է։ Կա­ռուց­վել է հին բնակավայրի տարածքի շինություններից վերցված բազալ­տե քա­րեր­ով։ Հետագայում՝ ХШ-ХХ դդ. վկայարանը մի քանի անգամ վերանորոգվել է սրբա­տաշ բազ­մագույն տուֆ քարերով, որոնք դրվել են 1.80 մ բարձրությամբ պահպանված նախ­­նա­կան շինության բազալտե շարվածքի վրա։ Եկեղեցին, ըստ ավանդության, կապվում է քրիս­տո­­նեական հավատքի համար նահատակված և սրբադասված Կա­պա­­­­դով­կի­ա­յի իշ­խան հունական զորքերի հրամանատար Սար­գիս զորավարի հետ (IVդ.)։

Ուշիի հետ կապված իրողությունը տեղում փաստագրված է V դ. Ս. Սարգիս ե­կե­­­ղեցի-մատուռի առկայությամբ, որը պետք է ամենահնագույնը համարել բոլոր 220 նույ­­նա­­ն­ման սրբավայրերի շարքում, որոնք կանգնեցվել են Հայաստանի տարբեր վայ­ր­ե­ր­ում։

Վանական համալիրը V դարից սկսած համալրվել է հոգևոր շինություններով։

XII դ. վերջում և XIII դ. սկզբներին Հայոց աշխարհի մեծ մասը Զաքարյանների կող­­­մից ազատագրվել է օտար նվաճողների լծից։ Երկրի կառավարումը հանձնվել է իշ­­­­խանական տնե­րի ներկայացուցիչներին՝ իրենց մատուցած ծառայություննե­րի դի­մաց։ Արագածոտնի և Նիգի մեծ մասի (Ամբերդի գավառ) կողմնակալ են (կողմնակալությունը ռազմական ու վարչական պաշտոն էր) դարձել Վա­չուտ­­յանները։ Գրավոր աղ­բ­յուրները վկայում են, որ նրանք ոչ միայն օգտվել են ժառանգական տիրության իրա­­վունքից, տնօրինել և կատարել են նվիրատվություններ ու գնումներ, այլև մաս­նակ­­ցել են Հյուսիս-արևելյան Հայաստանում տեղի ունեցող բուռն շինարարական աշ­խա­­տանքներին։

Վաչե Ա-ի, նրա կնոջ՝ Մամախաթունի և մյուս հաջորդների եռանդուն գործունե­ու­թյան շնորհիվ զարթոնք ապրեցին Արա­գածոտնի վանական կենտրոնները՝ Հով­հան­­­նավանքը, Սաղմոսավանքը, Աստվածընկալի, Ուշիի, Եղրպատրուշի, Տեղերի, Կար­­­­բիի վանքերը։ Իշխանական տան նստոցը Ամբերդ դղյակն է եղել, հետո Վար­դե­նիս (ներկայիս Վարդենուտ) գյուղը, որտեղ Քուրդ Ա իշխանը երկիցս ընդունել է Կիլիկյան Հայաստանի թագավոր Հեթում Ա-ին (1226-1270 թթ.)։

Ս. Սարգիս վկայարանի կողքին փլատակների միջից բաց­վել է XII-XIII դդ. վերջի Կաթողիկե Ս. Աստ­­վածածին եկեղեցին։ Այն ուղղանկյուն հատակագծով կառույց է, պատ­կանում է բազմանիստ գմբեթա­վոր սրահի տիպին։ Արևելյան ավագ խորանը եր­կու կողմերում ունի ավան­դատ­ներ։ Լայնանիստ գմբեթը դրվել է խորանի եզրերին և հա­րա­վային ու հյուսիսային պա­տերին կից որմնամույթի վրա։ Ավագ խորանը զար­դար­ված է եղել որմնանկար­ներ­­ով։ Քան­դակազարդ է բեմառէջքը, որի վրա կար­դաց­վում է վարդա­պետ կամ րա­բու­նա­պետ Պետրոս անունը։ Վերջինս հիշա­տակվում է 1310 թ. Հովհաննավանքում ընդ­օրի­նակված մի ավետարանում։ Քանդակազարդ են նաև եկեղեցու արևմտյան և հա­րա­վային շքամուտքերը: Եկեղեցուն հարավից կից է գավիթը։ Արևմտյան մուտքի բարավորի վրա արված արձանագրությունը հավաստում է շինության կառուցման 1264 թվականը:

Իրենցից մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում նաև վանքի մյուս շինություն­ները։ Վեր­ջիններս կապվում են Ոսկան Երևանցու անվան հետ, ով վանքի վանահայրն է եղել 1654֊-1662 թթ.։ Նա ոչ միայն հայ տպագրության երախտարժան դեմքերից է, Աստ­վա­­ծա­շնչի անդրանիկ հրատարակիչը, այլև Ուշիի Ս. Սարգիս վանքին կյանքի կոչողը։

Պեղումների շնորհիվ վանքի տարածքից և շինությունների միջից հայտնաբերվել են XIII-XVIII դդ. թվագրվող առտնին գործածության առարկաներ, խեցեղեն անոթներ, ա­պակյա առարկաներ, երկաթե գործիքներ, դրամներ և այլն։ Օգտա­գործվող խեցա­նոթ­ներից մի քանիսի վրա նույնպես դրոշմված է Սբ. Սարգիս անունը։

 Պեղումները հնարավորություն տվեցին լուսաբանելու Մեսրոպ Մաշտոցի կող­մից կառուցված Ս. Սարգիս սրբա­վայ­րի և սրբի ոսկորների հետ կապված մանրա­մաս­ները։ Եկեղեցի-վկայարանի ներսում՝ բեմի հատակին, հողի ոչ խո­րը փորվածքի մեջ հայտնաբերվել են վաղ միջնադարյան մարդու ոս­կոր­ներ։ Թերևս դրանք սրբազան նշխարներ են, որ կապվում են Ս. Սարգսի անվան հետ։

Ուշիի Ս. Սարգիս վանքը ճարտարապետական ներդաշնակ համակառույց է, իր մեջ ամփոփում է V-XVIII դդ. բնորոշ հայկական շինարարական ավեստի շատ նորու­թյուն­­­ներ (հարդարանքի բազմաձևություն, բազմերանգ շինանյութի օգտագործում, որմ­­­­­նամույթեր, թաղածածկ տանիքներ և այլն):

Վաչուտյանների իշխանական տան ներկայացուցիչների կողմից մեզ հայտնի համալիրների կողքին (Հովհաննավանք, Սաղմոսավանք, Տեղերի վանք և այլն) այսօր դրվում է նաև Ուշիի վանքը։ 2004 թ. վերականգնվել է Ս. Սարգիս եկեղեցի-վկայարանը։

            Գրականություն

• Բաբայան Ֆ., Ուշիի Ս.Սարգիս վանքը, Սուրբ Սարգիս, նստաշրջա­նի նյութեր, Երևան, 2002:
• Գաս­պարյան Ռ.Ռ., Ուշիի Ս. Սարգիս վանքի վի­մագրական ար­ձանագրությունները, Լրաբեր, 1993, № 1, էջ 130-136:
• Պետրոսյանց Տ.Մ., Վաչուտյան իշխանական տան տոհմածառը, Բանբեր Երևանի համալ­սա­րա­նի 1, 1981:

Ֆրինա Բաբայան