Միջնադարյան հնագիտության բաժին

Ստորաբաժանման խնդիրն է

1. Զբաղվել միջնադարյան հնագիտության հարցերով, որոնք համաշխարհային հնա­գի­­տու­թյան տեսանկյունից վերաբերում են քրիստոնեական և իսլամական մշա­կույթ­նե­րի ձևա­վորման և զարգացման շրջաններին:
2. Դարաշրջանների տեսանկյունից՝ զբաղվել Արշակունյաց (նաև՝ մարզպանական շր­ջա­նի), Արա­բական խալիֆաթի, Բագրատունյաց, Զաքարյան, Կիլիկյան պե­տու­թյուն­­ների, թուրք-պարսկական տիրապետության շրջափուլերով (վաղ, զարգացած, ուշ միջնադար), ժա­­մա­նա­կագրական տեսանկյունից՝ մոտ V-XVIII դ. ընկած ժամա­նա­կա­հատ­վածով:
3. Զարգացնել միջնադարի հնագիտական ուսումնասիրությունը Հայաստանում (աշ­խար­­հա­գրա­կան շրջանների և ժամանակագրական փուլերի հավասարազոր հե­տա­զո­տու­թյուն, պե­ղումների արդյունքների ժամանակին հրապարակում, ժա­մա­նա­կա­կից մե­թոդների կանոնավոր կիրառում, ՀՀ կենտրոնական և մարզային թան­գա­րան­ների հետ կապի ապահովում, արտասահմանյան գիտակրթական և հրա­տա­րակ­չա­կան հաս­տա­տու­թյունների հետ կապերի զարգացում, համապատասխան խն­դիր­նե­րի օբ­յեկ­տիվ ներ­կա­յա­ցում տեղական ու միջազգային գիտաժողովներում և հրա­պա­րա­կում­­նե­րում)՝ նպաստելով հա­մապատասխան կադրերի ներհոսքին և բնա­կա­նոն սերն­դա­­փո­խու­թյանը:
4. Ստորաբաժանումն իր աշխատանքներն իրականացնում է հետևյալ գործունեության ձևերով՝ դաշտային, կամերալ, արխիվային/գրա­դա­րա­նա­յին/մա­տե­­նա­գրա­կան:
5. Ստորաբաժանման արտադրանքը չափվում է որակյալ գիտական հրապարակումներով (մե­նա­գրու­թյուն­ներ, ժողովածուներ, հոդվածներ), որոնք պետք է լինեն ակտուալ և նորարարական՝ կի­­րառելով ժամանակակից մեթոդներ և լաբորատոր անալիզներ, մասնակցած և կազ­մա­կեր­պած միջոցառումներով (գիտաժողովներ, սե­մի­նար­ներ, ևն), դաշտային և լա­բո­րա­տոր ար­դյու­նա­վետ աշխատանքով, միջազգային կապերի արդ­յու­նա­վե­տու­թյամբ (օ­տա­ր­երկ­­րյա ռեսուրսների ներ­­գրավում, լաբորատորիաների հասանելիություն, մի­ջազ­գա­յին գի­տաժողովների մաս­նակ­ցություն), կադրային ներհոսքով, ատենա­խո­սու­թյուն­նե­րի պաշտ­­­­պա­նու­թյամբ, մասնագիտական կարծիքների տրամադրմամբ:

Ստորաբաժանման անցյալն ու ներկան

Ներածություն

Հայաստանում միջնադարագիտության հիմքը դրվել է անվանի հայագետ Նի­կողայոս Մառի ղեկավարությամբ Բագրատունյաց թագավորության մայրաքաղաք Անիի պե­ղում­ներով, որոնք հիմնականում իրականացվել են 1892-1893 և 1904-1917 թվականներին: Դրանով սկսվել են ժամանակակից մեթոդներին համապատասխան ուսումնասիրությունները. աղբյու­րագի­տական հարուստ նյութի վրա հիմնված լայնածավալ պեղումներ, հուշարձանների և գրավոր աղբյուրների համեմատական վերլուծություն, պեղված հուշարձանների մասնակի վերա­կանգնում և պահպանություն, պեղված նյութերի ֆոտոֆիքսացիա, գծանկարում և հուշար­ձանների չափագրում, վիմագրերի պատճենահանում, պեղված հուշարձանների թանգա­րա­նա­ցում, պեղված և ուսումնասիրված նյութերի հրատարակում, դրանց վերաբերյալ դասախո­սու­թյունների ու սեմինարների անցկացում, գիտական կադրերի պատրաստում և այլն: 

Միջնադարյան հնավայրերի ուսումնասիրությունը հատկապես մեծ թափ է ստանում XX դարի 30-ական թվականների վերջերին, Հայաստանում ԽՍՀՄ ԳԱ մասնաճյուղի՝ Արմֆանի ստեղծմամբ: Հանրապետության կառավարության որոշմամբ 1936-1937 թվականներին սկսվում են Դվին մայրաքաղաքի հնա­գիտական պեղումները, որոնք շարունակվում են մինչև օրս: 1936 թվականին ակադեմիկոս Հովսեփ Օր­բելու ղեկավարությամբ սկսվում են Անբերդ ամրոցի պեղումները: Աշխատանքներն ընթանում էին Արմֆանի և Էրմիտաժի մասնագետների համագործակցությամբ: Անբերդի պեղումները շարու­նակվել են նաև անցած դարի երկրորդ կեսին՝ Սերգեյ Հարությունյանի ղեկավարությամբ, որի արդյունքներն ամփոփվել են հեղինակի ‹‹Անբերդ›› մենագրության մեջ (1978 թ․): 

1950-60-ական թվականին շարունակվեցին մայրաքաղաք Դվինի պեղումները, որոնց արդյունքներն ամփոփվեցին մի շարք մենագրություններում՝ Կարո Ղաֆադարյանի և Արամ Քալանթարյանի հեղինակությամբ։

Հայաստանի միջնադարյան հնագիտության բաժնի ստեղծումը

Վերոհիշյալ աշխատանքներն ուղենիշ դարձան միջնադարագիտության զարգացման համար: 1959 թվականին ԳԱ Պատմության ինստիտուտից անջատվում է Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտը, իսկ արդեն 1960 թվականին ան­վանի հայագետ, պ.գ.դ., պրոֆեսոր Կարո Ղաֆադարյանի ղեկավարությամբ ստեղծվում է Հին և միջնադարյան հնագիտության բաժինը: 1993 թվականին Հին Հայաստանի հնա­գիտության բաժինն առանձ­նանում է: Կարո Ղաֆա­դարյանը Միջնադարյան հնագիտության բա­ժինը ղեկավարել է մինչև իր մահը` 1976 թվականը: 1978-2005 թվականներին բաժինը ղեկավարել է պ.գ.թ. Գրիգոր Կարախանյանը, 2005-2023 թվականներին՝ պ.գ.թ. Հուսիկ Մելքոնյանը, 2023 թվականից սկսած՝ պ.գ.թ. Դիանա Միրիջանյանը։

Բաժնի գործունեությունը 1970-80-ական թվականներին

Միջնադարյան հնագիտության բաժինն իր գոյության ընթացքում պեղում­ներ է իրականացրել Հայաստանի բազմաթիվ հնավայրերում: Դրանք հատկապես մեծ թափ են առնում 1970-ական թվականներին, երբ մեկը մյուսի հետևից պեղվում են Մոզի բնակատեղին, Խամշի վանքը, Էջմիածնի բազիլիկ եկեղեցին, Կարբիի հուշար­ձան­ները, Վարդենուտի դղյակը, Սպիտակի քարայրային բնակավայրը: Այս շրջանում հատկապես կարևոր արդյունքներ գրանցվեցին Հայաստանի միջնադարյան պաշտպանական համակարգերի ամենատարբեր խնդիրների ուսումնասիրության ուղղությամբ: Բաժնի ասպիրանտ Եսայի Ասատրյանի՝ Թալի­նի շրջանի Զաքարի բերդ ամրոցի ուսումնասիրությամբ առաջին անգամ բացահայտվել է վաղմիջնադարյան ամրոց-բնակավայրի մի տեսակ, որը մինչ այդ հայտնի էր միայն պատմական աղբյուրներից (տե՛ս Е. Асатрян, Закари берд (результаты раскопок), 2005): Ուսումնասիրվել են նաև Բջնի ամրոցը (ղեկ.՝ Իգիթ Ղարիբյան), Վարդենուտի դղյակը (ղեկ․՝ Գրիգոր Կարախանյան), Դաշտադեմի ամրոցը (ղեկ.՝ Եսայի Ասատրյան), Կյուրիկյան թագա­վորու­թյան մայրաքաղաք Լոռե բեր­դաքաղաքը, որի արդյունքները Իգիթ Ղարիբյանն ամփոփեց մենագրության մեջ (Լոռե բերդաքաղաքը և նրա պեղումները, 2009 թ․): Միջնադարյան հուշարձանների ուսումնասիրություններ իրականացվեցին նաև Շիրակում (Մարմա­շենի վանք, Կումայրի  և Շիրակավանի բնակավայրեր, Տիրաշենի համալիր, Վահ­րա­մաբերդ և այլն), որոնք ղեկավարում էր բաժնի երկարամյա գիտաշխատող Սերգեյ Հարությունյանը: Միջնադարյան գյուղաքաղաքի մասին հստակ պատկերացումներ են տվել Գառնիի պեղումները, որոնց արդյունքներն ամփոփվել են Համլետ Պետրոսյանի մենագրության մեջ (Գառնին IX-XIV դարերում, 1988 թ․): Շարունակվում էին Դվինի պեղումները, որի արդյունքներն ի մի բերվեցին Կարո Ղաֆադարյանի և Արամ Քալանթարյանի «Դվին II. Դվին քաղաքը և նրա պեղումները» (2002 թ․), ինչպես նաև Նյուռա Հակոբյանի, Ֆրինա Բաբայանի, Աղավնի Ժամկոչյանի, Արամ Քալանթարյանի, Կարո Ղաֆադարյանի և Գայանե Քոչարյանի «Двин IV։ Город Двин и его раскопки (1981-1985)» (2008 թ․) աշխատություններում։

1980-ական թվականներին հրատարակվեցին միջնադարյան հնագիտության տարբեր հարցերին  առնչվող աշխատանքներ «Հայաստանի հնագիտական հուշարձանները» շարքով, որոնք կարևոր էին ոչ միայն Հայաստանի, այլև ամբողջ Մերձավոր Արևելքի միջնադարյան մշակութային աշխարհի հետազոտության տեսանկյունից: Դրանց թվին են պատկանում Արամ Քալանթարյանի «Դվինի նյութական մշակույթը IV-VIIIդդ.» (1970 թ․) և «Раннесредневековые буллы Двина» (1982 թ․), Հռիփսիմե Ջանփոլադյանի «Средневековое стекло Двина IX-XIII» (1974 թ․) և «Сфероконические сосуды из Двина и Ани» (1982 թ․), Նյուռա Հակոբյանի «Միջնադարյան Հայաստանի գեղարվեստական մետաղը IX-XIII դդ.» (1981 թ․), Աղավնի Ժամկոչյանի «Միջնադարյան Հայաստանի հախճապակին IX-XIV դդ.» (1981 թ․), Հռիփսիմե Ջանփոլադյանի և Արամ Քալանթարյանի «Тoрговые связи средневековой Армении в VI-XIII вв.» (1988 թ․) աշխատությունները։

Բաժնի գործունեությունը 1990-2000-ական թվականներին

1990-ական թվականների սկիզբը թեև բարդ շրջան էր գիտության համար, սակայն Արամ Քալանթարյանի կազմակերպչական հմուտ ղեկավարման շնորհիվ բաժնի գիտահետազոտական  աշխատանքները բավականին ակտիվ էին: Հայաստանի միջնադարյան մշակույթը արտերկրում ճանաչելի դարձնելու տեսանկյունից, հատկապես կարևոր ձեռքբերում էր Փարիզում «Մերձավոր Արևելքի քաղաքակրթությունը» մատենաշարով հրատարակված «Dvin Histoire et archaeologie de la vile Medievale» ֆրանսերեն մեծածավալ մենագրությունը (1996 թ․): Կարևոր հրատարակումներից էր նաև բաժնի հիմնադիրներից Գրիգոր Կարախանյանի ‹‹Հայոց ժողովրդական մշակույթը›› (2003 թ․) աշխատանքը: Բաժնի գիտաշխատողները ուսումնասիրություններ են իրականացրել նաև ՀՀ սահմաններից դուրս` բացահայտելով հայկական մշակութային հետքը տարբեր երկրներում: Դրանցից հատկապես ընդգծելի են Ֆրինա Բաբայանի հետազոտությունները Ղրիմում (տե՛ս Ф. Бабаян, Э. Корхмазян, Армянские монастыри Сурб Хач и Св. Степаноса близ города Старый Крым, 2000):

Այս շրջանում Արամ Քալանթարյանի ջանքերով հրատարակվել է ‹‹Գիտական ժառանգություն›› շարքը, որի հատորներից մի քանիսը նվիրված են բազմավաստակ գիտնականներ Կարո Ղաֆադարյանին, Աշխարհբեկ Քալանթարին, Սմբատ Տեր-Ավետիսյանին (Գիտական ժառանգություն, հ. 6, Երևան, 2010 թ․), որոնք պատկառելի գիտական ժառանգություն են թողել միջնադարագիտության մեջ: Բաժնի աշխատակիցները ակտիվ մասնակցություն են ունեցել այնպիսի կարևոր հրատարակություններում, ինչպիսիք են «Գինին հայոց ավանդական մշակույթում» (2005 թ․), և «Հին Հայաստանի ոսկին» (2007 թ․):

Միջնադարյան հնագիտության համար կարևոր գիտական հրատարակություն էր 2009 թվականին  անգլերեն լեզվով հրատարակված “Armenia in the Cultural Context of East an West” գիրքը (2009 թ․), որտեղ առաջին անգամ հնագիտական իրերը ներկայացված են նաև ճշգրիտ գիտությունների անալիզների քննության արդյունքներով: Գրքի հրատարակությունը հնարավոր դարձավ Միջնադարյան Հայաստանի հնագիտության բաժնի և Ցյուրիխի Լանդեսմուզեումի համագործակցության շնորհիվ:

2000-ական թվականները ակտիվ շրջան էր նաև հնագիտական պեղումների համար: Պեղումներ իրականացվեցին մի շարք հուշարձաններում՝ Սբ. Հովհաննես Կարապետի վանքում (Ցյուրիխի վարժարանի հետ համագործակցությամբ, ղեկ.՝ Սարգիս Շահինյան, Հուսիկ Մելքոնյան), Ուշիի Սբ. Սարգիս վանքում և Օշականի Ս. Մեսրոպ Մաշ­­­­տոց եկե­ղեցու զանգակատանը (ղեկ.՝ Ֆրինա Բաբայան), Եղեգիսի հրեական բնակավայրում (ղեկ.՝ Մայքլ Սթոուն, Հուսիկ Մելքոնյան), Զորաց տաճարում (ղեկ.՝ Հուսիկ Մելքոնյան), Դվին մայրաքաղաքում (ղեկ` Արամ Քալանթարյան, Հուսիկ Մելքոնյան), Դաշտադեմի ամրոցում (ղեկ.` Աստղիկ Բաբաջանյան):

Նշենք նաև Ծաղկաձորի «Խաչեր» ամրոցում 2008 թվականի պեղումները (ղեկ.` Հուսիկ Մելքոն­յան), որի ժամանակ պարսպապատի մեջ գտնվող գաղտնարանում հայտնա­բերվել է XI դարի դրամական գանձ՝ բաղկացած 297 բյուզանդական անանուն ֆո­լիս­նե­րից: Ծաղկաձորի գանձը բացառիկ գյուտ է Միջնադար­յան Հայ­աստանի ոչ միայն  քա­ղաքական ու տնտե­սական պատմության, այլ նաև դրամագիտա­կան մի շարք կա­րևոր խնդիրների լուսա­բանման առումով, որոնք քննարկված են դրամագետ Հասմիկ Հովհաննիսյանի մենագրության մեջ (Սիլլոգե բյուզանդական դրամների, 2016):

ՀՀ հուշարձաններին զուգահեռ մեծ կարևորություն են ներկայացնում նաև Արցախի տարածքում իրականացված պեղումները, որտեղ ևս ակտիվ մասնակցություն են ունեցել բաժնի գիտաշխատողները (Տիգրանակերտ, Հանդաբերդ, Շուշի, ղեկ.` Համլետ Պետրոսյան, Տող գյուղի Մելիք Եգանի պալատ, ղեկ.` Աղավնի Ժամկոչյան):

Բաժնի միջազգային համագործակցությունը

Բաժինն իր գործունեության ընթացքում իրականացրել է մի շարք միջազգային ծրա­գրեր և համատեղ գիտահետազոտական աշխատանքներ, որոնց մեջ հատկա­նշա­կան է 2001-2003 թվականներին Երուսաղեմի հա­մալսարանի Հայագիտության ամբիոնի հետ համագործակցությունը, որի շրջանակներում պեղումներ են կատարվել Վայոց ձորի Եղեգիս հնավայրի հրեական հուշարձանում:

2005-2007 թվականներին ինստիտուտի և Շվեյցարիայի գիտական ազգային հիմնադրամի համագոր­ծակ­ցության շրջանակում բաժինը ծրագիր է իրականացրել Ցյուրիխի երկրագի­տական թան­գարանի հետ` նվիրված միջնադարյան հայկական խեցեղենի և ապակու ուսումնա­սի­րու­թյանը:

2006 թվականին Դվինում համատեղ պեղումներ իրականացնելու համար Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտը պայմանագիր կնքեց Կալիֆորնիայի համալսարանի Քոթսենի հնագիտության ինստիտուտի հետ:

2015 թվականից սկսած բաժինը Լոնդոնի Բիրկբեկ համալսարանի հետ համատեղ իրականացնում է «Մետաքսի ճանապարհի հնագիտական հետազոտություն Վայոց ձորում» (VDSRS) ծրագիրը (ղեկ.` Աստղիկ Բաբաջանյան, Քեյթ Ֆրանկլին):   

Բաժնի ձեռքբերումները

Անցած 60 տարիների ընթացքում Հայաստանի միջնադարյան հնագիտության բաժնի կողմից պեղումներ են իրականացվել շուրջ 50 միջնադարյան հուշարձաններում, հրատարակվել են մի քանի տասնյակ գրքեր, հարյուրա­վոր հոդվածներ, տարբեր միջազգային և հանրապետական գիտաժողովներում կար­դացվել են զեկուցումներ՝ նվիրված միջնադարյան քաղաքների ու գյուղաքաղաքների, ամրոցների ու դղյակների, վանական հաստատությունների ու եկեղեցիների, արտա­դրա­կան հաստատությունների գործունեության ամենատարբեր ոլորտներին:

Անցած 60 տարիներին բաժնում աշխատել են մեծ թվով հնագետ-պատմաբաններ, որոնք իրենց նպաստն են բերել Հայաստանի պատ­մու­թյան, սոցիալ-տնտեսական հարաբերությունների, միջնադարյան մշակույթի ամենա­տար­բեր խնդիրների վերհանման, արհեստների, քաղաքային կյանքի բազմաճյուղ հարցերի, վանական միաբանությունների գործունեության ամենատարբեր խնդիրների պար­զաբանման ուղղությամբ: Այժմ էլ բաժնի երիտասարդ գիտնականներն ակտիվ մասնակցում են միջազգային տարբեր գիտաժողովների, արտասահմանյան գործընկերների հետ համատեղ իրականացնում են միջնադարյան մշակույթի խնդիրներին նվիրված տարբեր ծրագրեր: 

Բաժնի ներկայիս ուսումնասիրության ոլորտներն  ընդգրկում են՝

• Միջնադարյան վանական համալիրների ուսումնասիրություններ Վայոց ձորում (Ցաղաց քար, Եղեգիս), մահմեդական դամբարանները Հայաստանում (կատարող` պ.գ.թ. Հուսիկ  Մելքոնյան)
• Դվինի միջնադարյան մշակույթի ուսումնասիրություն` հատկապես հիմնված վերջին տարիների պեղումներից հայտնաբերված գտածոների վրա (կատարող` պ.գ.թ. Նյուրա Հակոբյան)
• Մահվան հնագիտությունը միջնադարյան Հայաստանում, միջնադարյան թաղման կառույցների տիպաբանական և իմաստաբանական վերափոխումները ժամանակի ու տարածության մեջ (կատարող` պ.գ.թ. Դիաննա Միրիջանյան)
• Միջնադարյան ամրոցաշինությունը Արագածոտն գավառի օրինակով, պաշտպանական կառույցների տերմինաբանական խնդիրները հնագիտության մեջ (կատարող` պ.գ.թ. Աստղիկ Բաբաջանյան)
• Միջ­նա­­դարյան հաղորդակցական համակարգը և ենթակառուցվածքները պատմական Սյունիքի Սոթք և Գեղարքունիք գավառներում (կատարող` Ավետիս Գրիգորյան)
• Պատմական Տավուշի ամրաշինական համակարգը, կրած փոփոխությունները և առանձնահատկությունները  (կատարող` Տիգրան Ալեքսանյան)
• Սյունիքի ուշմիջնադարյան վանական համալիրների ճարտարապետական առանձնահատկություններն ու կենցաղը՝ ըստ  հնագիտական գտածոների (կատարող` Արման Նալբանդյան)
• Մեղրիի տարածաշրջանի միջնադարյան հուշարձանները (պաշտպանական, հոգևոր և աշխարհիկ կառույցներ)՝ ըստ աղբյուրագիտական համապարփակ տվյալների (կատարող` Դավիթ Դավթյան)